564 . صفحه 564

دوازدهم تیر :

نفیسه : 

(آیه 27)- در ادامه آیات قبل، این آیه مى‏افزاید: «هنگامى که آن (وعده الهى) را از نزدیک مى‏بینند صورت کافران زشت و سیاه مى‏گردد» به گونه‏اى که آثار غم و اندوه از آن مى‏بارد (فلما راوه زلفة سیئت وجوه الذین کفروا).

«و به آنها گفته مى‏شود: این همان چیزى است که تقاضاى آن را داشتید»! (و قیل هذا الذى کنتم به تدعون).

(آیه 28)- این آیه و دو آیه بعد که آخرین آیات سوره «ملک» است و همه با کلمه «قل» خطاب به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله شروع مى‏شود ادامه بحثهائى است که در آیات قبل با کفار شده، که جنبه‏هاى دیگرش در این آیات، منعکس است.

نخست به آنها که غالبا انتظار مرگ پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و یارانش را داشتند و گمان مى‏کردند که با مرگ وى آئین او برچیده مى‏شود و همه چیز پایان مى‏یابد- و غالب دشمنان شکست خورده درباره رهبران راستین همیشه همین انتظار را دارند- مى‏فرماید: «بگو: به من خبر دهید اگر خداوند مرا و تمام کسانى که با من هستند، هلاک کند، یا مورد ترحم قرار دهد چه کسى کافران را از عذاب دردناک پناه مى‏دهد»؟ (قل ا رایتم ان اهلکنى الله و من معى او رحمنا فمن یجیر الکافرین من عذاب الیم).

کافران مکه، به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و مسلمانان نفرین مى‏کردند و تقاضاى مرگ او را داشتند به گمان این که اگر آن حضرت از دنیا برود، دعوتش نیز برچیده مى‏شود، آیه فوق نازل شد و به آنها پاسخ داد.

(آیه 29)- و در ادامه همین سخن مى‏افزاید: «به آنها بگو: او خداوند رحمان است، ما به او ایمان آورده، و بر او توکل کرده‏ایم، و به زودى مى‏دانید چه کسى در گمراهى آشکار است» (قل هو الرحمن آمنا به و علیه توکلنا فستعلمون من هو فى ضلال مبین).

یعنى، اگر ما به خدا ایمان آورده‏ایم، و او را ولى و وکیل و سرپرست خود برگزیده‏ایم، دلیلش روشن است، او خداى رحمان است، رحمت عامش همه جا رسیده، و فیض انعامش دوست و دشمن را فرا گرفته، اما معبودهاى شما چه کارى کرده‏اند؟!

(آیه 30)- در آخرین آیه به عنوان ذکر یک مصداق از رحمت عام خداوند که بسیارى از مردم از آن غافلند، مى‏گوید: «به آنها بگو: به من خبر دهید اگر آبهاى (سرزمین) شما در زمین فرو رود چه کسى مى‏تواند آب جارى و گوارا در دسترس شما قرار دهد»؟! (قل ا رایتم ان اصبح ماؤکم غورا فمن یأتیکم بماء معین).

در روایاتى که از ائمه اهل بیت علیهم السّلام به ما رسیده، آیه اخیر به ظهور حضرت مهدى- عج- و عدل جهان گستر او تفسیر شده است که همه از باب «تطبیق» است، و به تعبیر دیگر ظاهر آیه مربوط به آب جارى است که مایه حیات موجودات زنده است، و باطن آیه مربوط به وجود امام و علم و عدالت جهان گستر اوست که آن نیز مایه حیات جامعه انسانى است.

سوره قلم،شصت و هشتمین سوره قرآن است.

این سوره در «مکّه» نازل شده و داراى 52 آیه میباشد. ‏

محتواى سوره:

محتواى آیات این سوره کاملا هماهنگ با سوره‏هاى «مکّى» است چرا که بیش از هر چیز بر محور مسأله نبوت پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله، و مبارزه با دشمنانى که او را مجنون مى‏خواندند، و دعوت به صبر و استقامت، و انذار و تهدید مخالفان به عذاب الهى، دور مى‏زند.

روى هم رفته مباحث این سوره را مى‏توان در هفت بخش خلاصه کرد:

1- نخست به ذکر قسمتى از صفات ویژه رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله مخصوصا اخلاق برجسته او مى‏پردازد، و آن را با قسمتهاى مؤکدى تأکید مى‏کند.

2- سپس قسمتى از صفات زشت و اخلاق نکوهیده دشمنان او را بازگو مى‏نماید.

3- در بخش دیگرى داستان «اصحاب الجنّة» که در حقیقت هشدارى است به مشرکان زشت سیرت بیان شده.

4- در قسمت دیگرى مطالب گوناگونى راجع به قیامت و عذاب کفار در آن روز آمده است.

5- در بخش دیگرى انذارها و تهدیدهائى نسبت به مشرکان بازگو شده.

6- در بخش دیگرى به پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله دستور مى‏دهد که در برابر دشمنان سرسخت، استقامت و صبر نشان دهد.

 7- سرانجام در پایان سوره نیز سخن از عظمت قرآن و توطئه‏هاى مختلف دشمنان بر ضد پیامبر به میان آورده.

انتخاب نام «قلم» براى این سوره به تناسب نخستین آیه آن است، بعضى نیز نام آن را سوره «ن» ذکر کرده‏اند، و از بعضى از روایات که در فضیلت این سوره آمده استفاده مى‏شود که نام آن سوره «ن و القلم» است.

فضیلت تلاوت سوره:

از پیغمبر گرامى اسلام نقل شده که فرمود: «کسى که سوره «ن و القلم» را تلاوت کند خداوند ثواب کسانى را که داراى حسن اخلاقند به او مى‏دهد».

در حدیثى از امام صادق علیه السّلام مى‏خوانیم: «کسى که سوره ن و القلم را در نماز واجب یا نافله بخواند خداوند او را براى همیشه از فقر در امان مى‏دارد، و هنگامى که بمیرد او را از فشار قبر پناه مى‏دهد».

این ثوابها تناسب خاصى با محتواى سوره دارد، و نشان مى‏دهد که هدف تلاوتى است که توأم با آگاهى و به دنبال آن عمل باشد.

(آیه 1)- این سوره تنها سوره‏اى است که با حرف مقطع «ن» آغاز شده است، مى‏فرماید: «ن» (ن).

سپس به دو موضوع از مهمترین مسائل زندگى بشر سوگند یاد کرده، مى‏افزاید: «سوگند به قلم و آنچه مى‏نویسند» (و القلم و ما یسطرون).

در واقع آنچه به آن در اینجا سوگند یاد شده است ظاهرا موضوع کوچکى است: یک قطعه نى، و یا چیزى شبیه به آن، و کمى ماده سیاه رنگ، و سپس سطورى که بر صفحه کاغذ ناچیز رقم زده مى‏شود.

اما در واقع این همان چیزى است که سرچشمه پیدایش تمام تمدنهاى انسانى، و پیشرفت و تکامل علوم، و بیدارى اندیشه‏ها و افکار، و شکل گرفتن مذهبها، و سرچشمه هدایت و آگاهى بشر است، تا آنجا که دوران زندگى بشر را به دو دوران تقسیم مى‏کند «دوران تاریخ» و «دوران قبل از تاریخ»، دوران تاریخ بشر از زمانى شروع مى‏شود که خط اختراع شد، و انسان توانست ماجراى زندگى خود را بر صفحات نقش کند، عظمت این سوگند هنگامى آشکارتر مى‏شود که توجه داشته باشیم آن روزى که این آیات نازل گشت، نویسنده و ارباب قلمى در آن محیط وجود نداشت، و اگر کسانى مختصر سواد خواندن و نوشتن را داشتند تعداد آنها در کل سرزمین «مکّه» که مرکز عبادى و سیاسى و اقتصادى حجاز بود به بیست نفر نمى‏رسید، آرى سوگند به قلم یاد کردن در چنین محیطى عظمت خاصى دارد.

(آیه 2)- سپس به چیزى که سوگند براى آن یاد شده پرداخته، مى‏فرماید:

«به (برکت) نعمت پروردگارت تو مجنون نیستى» (ما انت بنعمة ربک بمجنون).

دیوانه آنها هستند که مظهر عقل کل را متهم به جنون مى‏کنند، و رهبر و راهنماى انسانها را با این نسبت ناروا از خود دور مى‏سازند.

(آیه 3)- و به دنبال آن مى‏افزاید: «و براى تو پاداشى عظیم و همیشگى است» (و ان لک لاجرا غیر ممنون).

«ممنون» از ماده «من» یعنى، اجر و پاداشى که هرگز قطع نمى‏شود و دائما باقى است.

(آیه 4)- این آیه در توصیف دیگرى از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله مى‏گوید: «و تو اخلاق عظیم و برجسته‏اى دارى» (و انک لعلى خلق عظیم).

اخلاقى که عقل در آن حیران است لطف و محبتى بى‏نظیر صفا و صمیمیتى بى‏مانند، صبر و استقامت و تحمل و حوصله‏اى توصیف ناپذیر.

اگر مردم را به بندگى خدا دعوت مى‏کنى تو خود بیش از همه عبادت مى‏نمائى، و اگر از کار بد باز مى‏دارى تو قبل از همه خوددارى مى‏کنى آزارت مى‏کنند و تو اندرز مى‏دهى، ناسزایت مى‏گویند و براى آنها دعا مى‏کنى، بر بدنت سنگ مى‏زنند و خاکستر داغ بر سرت مى‏ریزند و تو براى هدایت آنها دست به درگاه خدا بر مى‏دارى! در حدیثى آمده است که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله فرمود: «انّما بعثت لأتمّم مکارم الاخلاق من براى این مبعوث شده‏ام که فضائل اخلاقى را تکمیل کنم».

و در حدیث دیگرى از آن حضرت آمده است: «مؤمن با حسن خلق خود به درجه کسى مى‏رسد که شبها به عبادت مى‏ایستد، و روزها روزه‏دار است».

(آیه 5)- و به دنبال آن مى‏افزاید: «به زودى تو مى‏بینى و آنان نیز مى‏بینند» (فستبصر و یبصرون).

(آیه 6)- «که کدامیک از شما مجنونند»! (بایکم المفتون).

حرکتها و موضعگیرى تو در آینده و پیشرفت و نفوذ سریع اسلام در سایه آن نشان خواهد داد که تو منبع بزرگ عقل و درایتى، دیوانه خفاشانى هستند که با نور این آفتاب به ستیز برخاستند.

و البته در قیامت این حقایق باز هم روشنتر و آشکارتر خواهد بود.

(آیه 7)- باز براى تأکید بیشتر مى‏افزاید: «پروردگارت بهتر از هر کس مى‏داند چه کسى از راه او گمراه شده و او هدایت یافتگان را نیز بهتر مى‏شناسد» (ان ربک هو اعلم بمن ضل عن سبیله و هو اعلم بالمهتدین).

چرا که راه، راه اوست و او بهتر از هر کس راه خود را مى‏شناسد، و به این ترتیب به پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله اطمینان بیشتر مى‏دهد که او در مسیر هدایت و دشمنانش در مسیر ضلالتند.

(آیه 8)- از آنها که داراى این صفاتند پیروى مکن بعد از ذکر اخلاق عظیم پیامبر صلّى اللّه علیه و آله در اینجا به ذکر اخلاق دشمنان او مى‏پردازد تا در یک مقایسه، فاصله میان این دو کاملا روشن شود.

نخست مى‏فرماید: «از تکذیب کنندگان (ى که خدا و پیامبر و روز رستاخیز و آئین او را تکذیب مى‏کنند) اطاعت مکن» (فلا تطع المکذبین).

(آیه 9)- سپس به تلاش و کوشش آنها براى به سازش کشیدن پیامبر صلّى اللّه علیه و آله اشاره کرده، مى‏افزاید: «آنها دوست دارند نرمش نشان دهى تا آنها (هم) نرمش نشان دهند» نرمشى توأم با انحراف از مسیر حق (ودوا لو تدهن فیدهنون).

(آیه 10)- سپس بار دیگر از اطاعت آنها نهى کرده و صفات نه گانه مذمومى را که هر یک به تنهائى مى‏تواند مانع اطاعت و تبعیت گردد بر مى‏شمرد، مى‏فرماید:

«و از هر کسى که بسیار سوگند یاد مى‏کند و پست است اطاعت مکن» (و لا تطع کل حلاف مهین).

(آیه 11)- سپس مى‏افزاید: «کسى که بسیار عیبجوست و به سخن چینى آمد و شد مى‏کند» و در این کار اصرار دارد. (هماز مشاء بنمیم).

(آیه 12)- در پنجمین و ششمین و هفتمین وصف مى‏گوید: کسى که «بسیار مانع کار خیر و تجاوزگر گناهکار است» (مناع للخیر معتد اثیم).

نه تنها خودکار خیرى نمى‏کند و راه خیرى ارائه نمى‏دهد، بلکه سدى است در مقابل خیر و برکت دیگران، به علاوه انسانى است متجاوز از حدود الهى و حقوقى که خدا براى هر انسانى تعیین کرده، و اضافه بر این صفات، آلوده هرگونه گناهى نیز هست، بطورى که گناه جزء طبیعت او شده است.

(آیه 13)- و سرانجام به هشتمین و نهمین صفات آنها اشاره کرده، مى‏فرماید: «علاوه بر اینها کینه‏توز و پرخور، و خشن و بدنام است» (عتل بعد ذلک زنیم).

به این ترتیب قرآن روشن مى‏سازد که مخالفان اسلام و قرآن و مخالفان شخص پیامبر صلّى اللّه علیه و آله چگونه افرادى بوده‏اند، افرادى دروغگو، پست، عیبجو، سخن چین، متجاوز گنهکار، بى‏اصل و نسب، و به راستى از غیر چنین افرادى مخالفت با چنان مصلح بزرگى انتظار نمى‏رود.

(آیه 14)- در این آیه هشدار مى‏دهد «مبادا به خاطر این که صاحب مال و فرزندان فراوان است» از او پیروى کنى (ان کان ذا مال و بنین).

بدون شک پیامبر هرگز تسلیم نمى‏شد، و این آیات در حقیقت تأکیدى است بر این معنى، تا خط مکتبى و روش عملى او بر همه آشکار گردد، و هیچ کس از دوست و دشمن چنین انتظارى نداشته باشد.

(آیه 15)- این آیه عکس العمل این گونه افراد را که داراى چنین صفات پست هستند در برابر آیات الهى نشان داده، مى‏گوید: «هنگامى که آیات ما بر او خوانده مى‏شود مى‏گوید: اینها افسانه‏هاى خرافى پیشینیان است»! (اذا تتلى علیه آیاتنا قال اساطیر الاولین).

و با این بهانه و این برچسب زشت از آیات خداوند فاصله مى‏گیرد.