599 . صفحه 599

شانزدهم مرداد : 

نفیسه : 

(آیه 8)-این آیه پاداش مومنان را در چند جمله کوتاه چنین بیان مى‏کند:

«پاداش آنها نزد پروردگارشان باغهاى بهشت جاویدان است که نهرها از زیر درختانش جارى است (در حالى که) همیشه در آن مى‏مانند» (جزاؤهم عند ربهم جنات عدن تجرى من تحتها الانهار خالدین فیها ابدا).

«هم خدا از آنها خشنود است و (هم) آنها از خدا خشنودند» (رضى الله عنهم و رضوا عنه).

«و این (مقام والا و پاداشهاى مهم و بى‏نظیر) براى کسى است که از پروردگارش بترسد» (ذلک لمن خشى ربه). چرا که همین ترس انگیزه حرکت به سوى هرگونه اطاعت و تقوا و اعمال صالح است.

آنها از خدا راضیند چرا که هر چه خواسته‏اند به آنها داده، و خدا از آنها راضى است چرا که هر چه او خواسته انجام داده‏اند، و اگر هم لغزشى بوده به لطفش صرف نظر کرده، چه لذتى از این برتر و بالاتر که احساس کند مورد قبول و رضاى معبود و محبوبش واقع شده، و به لقاى او واصل گردیده است.

دارد هر کس از تو مرادى و مطلبى

مقصود ما دنیا و عقبى لقاى تو است!

آرى! بهشت جسم انسان، باغهاى جاویدان آن جهان است، ولى بهشت جانش رضاى خدا و لقاى محبوب است.

على علیه السّلام و شیعیانش خیر البریّه‏اند!

در روایات فراوانى که از طرق اهل سنت و منابع معروف آنها، و همچنین در منابع معروف شیعه نقل شده، آیه «اولئک هم خیر البریة» (آنها بهترین مخلوقات خدا هستند) به على علیه السّلام و پیروان او تفسیر شده است.

در تفسیر «الدرّ المنثور» از «ابن عباس» آمده است که وقتى آیه «ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات اولئک هم خیر البریة» نازل شد پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله به على فرمود:

«آن تو و شیعیان تو در قیامت مى‏باشید که هم شما از خدا خشنود هستید و هم خدا از شما خشنود».

نامبرده در حدیث دیگرى از «ابن مردویه» از على علیه السّلام نقل مى‏کند که پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله به من فرمود: «آیا این سخن خدا را نشنیده‏اى که مى‏فرماید:

کسانى که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‏اند بهترین مخلوقاتند؟ این تو و شیعیان تو هستید، و وعده‏گاه من و شما کنار حوض کوثر است، هنگامى که من براى حساب امتها مى‏آیم و شما دعوت مى‏شوید در حالى که پیشانى سفید و شناخته شده‏اید».

کوتاه سخن این که حدیث فوق از احادیث بسیار معروف و مشهور است که از سوى غالب دانشمندان و علماى اسلام پذیرفته شده، و این فضیلتى است بزرگ و بى‏نظیر براى على علیه السّلام و پیروانش.

ضمنا از این روایات به خوبى این حقیقت آشکار مى‏شود که واژه «شیعه» از همان عصر رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله به وسیله آن حضرت در میان مسلمین نشر شد، و اشاره به پیروان خاص امیرمؤمنان على علیه السّلام است، و آنها که گمان مى‏کنند تعبیر «شیعه» از تعبیراتى است که قرنها بعد به وجود آمده سخت در اشتباهند.

سوره زلزله ،سوره نود و نهم قرآن است.

این سوره در «مدینه» نازل شده و داراى 8 آیه میباشد. ‏

محتواى سوره:

مطالب این سوره عمدتا بر سه محور دور مى‏زند:

نخست از «اشراط الساعة» و نشانه‏هاى وقوع قیامت بحث مى‏کند، و به دنبال آن سخن از شهادت زمین به تمام اعمال آدمى آمده است.

در بخش دیگر از تقسیم مردم به دو گروه «نیکوکار» و «بدکار» و رسیدن هرکس به اعمال خود سخن مى‏گوید.

در فضیلت تلاوت این سوره تعبیرات مهمى در روایات اسلامى آمده، از جمله در حدیثى از پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله مى‏خوانیم: «هر کس آن را تلاوت کند گویى سوره بقره را قرائت کرده، و پاداش او به اندازه کسى است که یک چهارم قرآن را تلاوت کرده باشد».

و در حدیثى از امام صادق علیه السّلام مى‏خوانیم که فرمود: «هرگز از تلاوت سوره «اذا زلزلت الارض» خسته نشوید، چرا که هر کس آن را در نمازهاى نافله بخواند هرگز به زلزله گرفتار نمى‏شود، و با آن نمى‏میرد، و به صاعقه و آفتى از آفات دنیا تا هنگام مرگ گرفتار نخواهد شد».

(آیه 1)- همان گونه که گفتیم آغاز این سوره با بیان بعضى از حوادث هول انگیز و وحشتناک پایان این جهان و شروع رستاخیز همراه است، نخست مى‏فرماید: «هنگامى که زمین شدیدا به لرزه درآید» (اذا زلزلت الارض زلزالها).

و آن یا زلزله تمام کره زمین است- برخلاف زلزله‏هاى معمولى که موضعى و مقطعى است- و یا اشاره به زلزله معهود یعنى زلزله رستاخیز است.

(آیه 2)- «و زمین (چنان زیر و رو شود که) بارهاى سنگینش را خارج سازد» (و اخرجت الارض اثقالها).

بعضى گفته‏اند: منظور از «اثقال» (بارهاى سنگین زمین) انسانها هستند که با زلزله رستاخیز از درون قبرها به خارج پرتاب مى‏شوند.

و بعضى دیگر گفته‏اند: گنجهاى درون خود را بیرون مى‏ریزد، و مایه حسرت دنیا پرستان بى‏خبر مى‏گردد.

این احتمال نیز وجود دارد که منظور بیرون فرستادن مواد سنگین و مذاب درون زمین است که معمولا کمى از آن به هنگام آتشفشانها و زلزله‏ها بیرون مى‏ریزد، در پایان جهان آنچه در درون زمین است به دنبال آن زلزله عظیم به بیرون پرتاب مى‏شود.

تفسیر اول مناسبتر است هر چند جمع میان سه تفسیر نیز بعید نیست.

(آیه 3)- به هر حال، در آن روز «انسان (از دیدن این صحنه بى‏سابقه، سخت متوحش مى‏شود، و) مى‏گوید: زمین را چه مى‏شود» که این گونه مى‏لرزد؟

(و قال الانسان ما لها).

«انسان» در اینجا معنى گسترده‏اى دارد که همگان را شامل مى‏شود، زیرا تعجب از اوضاع و احوال زمین در آن روز مخصوص به کافران نیست.

این تعجب، و سؤال ناشى از آن نفخه اولى است که نفخه پایان جهان است، زیرا زلزله عظیم در پایان جهان رخ مى‏دهد.

و در این صورت منظور از اثقال زمین معادن و گنجها و مواد مذاب درون آن است.

(آیه 4)- و از آن مهمتر این که: «در آن روز تمام خبرهایش را بازگو مى‏کند»(یومئذ تحدث اخبارها).

آنچه از خوبیها و بدیها، و اعمال خیر و شر، بر صفحه زمین واقع شده، همه را برملا مى‏سازد، و یکى از مهمترین شهود اعمال انسان در آن روز همین زمینى است که ما اعمال خود را بر آن انجام مى‏دهیم، و شاهد و ناظر ماست.

در حدیثى از پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله مى‏خوانیم: «منظور از خبر دادن زمین این است که اعمال هر مرد و زنى را که بر روى زمین انجام داده‏اند خبر مى‏دهد، مى‏گوید: فلان شخص در فلان روز فلان کار را انجام داد، این است خبر دادن زمین»!

(آیه 5)- در این آیه مى‏افزاید: «این به خاطر آن است که پروردگارت به او وحى کرده است» (بان ربک اوحى لها). و زمین در اجراى این فرمان کوتاهى نمى‏کند.

تعبیر «اوحى» در اینجا به خاطر آن است که چنین سخن گفتن اسرار آمیز بر خلاف طبیعت زمین است و این جز از طریق یک وحى الهى ممکن نیست.

(آیه 6)- سپس مى‏فرماید: «در آن روز مردم بصورت گروههاى پراکنده (از قبرها) خارج مى‏شوند تا اعمالشان به آنها نشان داده شود»! (یومئذ یصدر الناس اشتاتا لیروا اعمالهم).

جمله «لیروا اعمالهم» به معنى «تجسّم اعمال» و مشاهده خود اعمال است، و این آیه یکى از روشنترین آیات که بر مسأله تجسّم اعمال دلالت دارد محسوب مى‏شود یعنى در آن روز اعمال آدمى به صورتهاى مناسبى تجسّم مى‏یابد و در برابر او حضور پیدا مى‏کند، و همنشینى با آن مایه نشاط یا رنج و بلاست.

(آیه 7)- سپس به سرانجام کار هر یک از این دو گروه مؤمن و کافر، نیکوکار و بدکار، اشاره کرده، مى‏فرماید: «پس هرکس هم وزن ذرّه‏اى کار خیر انجام دهد آن را مى‏بیند» (فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره).

(آیه 8)- «و هر کس هم وزن ذرّه‏اى کار بد کرده آن را مى‏بیند»! (فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره).

ظاهر این آیات نیز تأکید مجددى است بر مسأله «تجسم اعمال» و مشاهده خود عمل، اعم از نیک و بد در روز قیامت، که حتى اگر سر سوزنى کار نیک یا بد باشد در برابر صاحب آن مجسم مى‏شود و آن را مشاهده مى‏کند.

منظور از «ذرّة» در اینجا کوچکترین وزنهاست.

نه تنها از آیات فوق، که از آیات مختلف قرآن به خوبى استفاده مى‏شود که در حسابرسى اعمال در قیامت فوق العاده دقت و موشکافى مى‏شود، در آیه 16 سوره لقمان مى‏خوانیم: «پسرم! اگر به اندازه سنگینى دانه خردلى (عمل نیک یا بد) باشد و در دل سنگى یا در گوشه‏اى از آسمانها یا زمین پنهان گردد، خداوند آن را (در قیامت) براى حسابرسى مى‏آورد، خداوند دقیق و آگاه است».

این تعبیرات نشان مى‏دهد که در آن حسابرسى بزرگ کوچکترین کارها محاسبه مى‏شود، ضمنا این آیات هشدار مى‏دهد که: نه گناهان کوچک را کم اهمیت بشمرند، و نه اعمال خیر را کوچک، چیزى که مورد محاسبه الهى قرار مى‏گیرد هر چه باشد کم اهمیت نیست.

به راستى ایمان عمیق به محتواى این آیات کافى است که انسان را در مسیر حق وادارد، و از هرگونه شر و فساد باز دارد.

صدمین سوره قران سوره عادیات میباشد.

این سوره در «مدینه» نازل شده و داراى 11 آیه است.‏

محتوا و فضیلت سوره:

در آغاز سوره سوگندهاى بیدار کننده‏اى را ذکر مى‏کند، و بعد از آن سخن از پاره‏اى از ضعفهاى نوع انسان همچون کفر و بخل و دنیا پرستى به میان مى‏آورد، و سرانجام با اشاره کوتاه و گویائى به مسأله معاد، و احاطه علمى خداوند به بندگان، سوره را پایان مى‏دهد.

در فضیلت تلاوت این سوره از پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله آمده است: «هرکس آن را تلاوت کند به عدد هر یک از حاجیانى که (شب عید قربان) در «مزدلفه» توقف مى‏کنند و در آنجا حضور دارند ده حسنه به او داده مى‏شود.

در حدیث دیگرى از امام صادق علیه السّلام مى‏خوانیم: «هر کس سوره «و العادیات» را بخواند، و بر آن مداومت کند، خداوند روز قیامت او را با امیرمؤمنان على علیه السّلام مبعوث مى‏کند و در جمع او و میان دوستان او خواهد بود».

ناگفته پیداست که این همه فضیلت براى آنهاست که آن را برنامه زندگى خویش قرار دهند و به تمام محتواى آن ایمان دارند و عمل مى‏کنند.

(آیه 1)-

شأن نزول:

در حدیثى آمده است که: این سوره بعد از جنگ «ذات السلاسل» نازل شد و ماجرا چنین بود:

در سال هشتم هجرت به پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله خبر دادند که دوازده هزار سوار در سرزمین «یابس» جمع شده، و با یکدیگر عهد کرده‏اند که تا پیامبر صلّى اللّه علیه و آله و على علیه السّلام را به قتل نرسانند و جماعت مسلمین را متلاشى نکنند از پاى ننشینند! پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله جمع کثیرى از یاران خود را به سرکردگى بعضى از صحابه به سراغ آنها فرستاد، ولى بعد از گفتگوهائى بدون نتیجه بازگشتند، سرانجام پیامبر، على علیه السّلام را با گروه کثیرى از مهاجر و انصار به نبرد آنها اعزام داشت، آنها بسرعت به سوى منطقه دشمن حرکت کردند و شبانه راه مى‏رفتند، و صبحگاهان دشمن را در حلقه محاصره گرفتند، نخست اسلام را بر آنها عرضه داشتند چون نپذیرفتند هنوز هوا تاریک بود که به آنها حمله کردند و آنان را در هم شکستند، عده‏اى را کشتند، و زنان و فرزندانشان را اسیر کردند، و اموال فراوانى به غنیمت گرفتند.

سوره عادیات نازل شد در حالى که هنوز سربازان اسلام به مدینه بازنگشته بودند، پیغمبر خدا صلّى اللّه علیه و آله آن روز براى نماز صبح آمد، و این سوره را در نماز تلاوت فرمود.

بعد از پایان نماز اصحاب عرض کردند: این سوره‏اى است که ما تا به حال نشنیده بودیم! فرمود: آرى، على علیه السّلام بر دشمنان پیروز شد، و جبرئیل دیشب با آوردن این سوره به من بشارت داد- چند روز بعد على علیه السّلام با غنائم و اسیران به مدینه وارد شد.

تفسیر:

سوگند به جهادگران بیدار! گفتیم این سوره با سوگندهاى بیدارگرى آغاز شده، نخست مى‏فرماید:«سوگند به اسبان دونده (مجاهدان) در حالى که نفس زنان پیش مى‏رفتند» (و العادیات ضبحا).

یا به شتران حاجیان که از سرزمین «عرفات» به «مشعر الحرام» و از «مشعر» نفس زنان به سوى «منى» حرکت مى‏کنند سوگند.

و این تفسیر از جهاتى مناسبتر به نظر مى‏رسد، و در روایات اهل بیت علیهم السّلام نیز وارد شده.

(آیه 2)- سپس مى‏افزاید: «و سوگند به افروزندگان جرقه آتش» در برخورد سمهایشان با سنگهاى بیابان (فالموریات قدحا).اسبان مجاهدانى که چنان با سرعت به سوى میدان نبرد حرکت مى‏کنند که از اثر برخورد سمّ آنها به سنگهاى بیابان جرقه‏ها مى‏پرد، یا شترانى که بسرعت به مواقف حج مى‏دوند و سنگها و ریگها از زیر پاى آنها پریده و بر اثر برخورد به سنگهاى دیگر تولید جرقه مى‏کند.

(آیه 3)- سپس در سومین سوگند، مى‏فرماید: «و سوگند به هجوم آوران سپیده دم» (فالمغیرات صبحا).

(آیه 4)- سپس به یکى دیگر از ویژگیهاى این مجاهدان و مرکبهاى آنها اشاره کرده، مى‏افزاید: آن چنان بر دشمن هجوم سریع مى‏برند «که گرد و غبار به هر سو پراکندند» (فاثرن به نقعا).

یا این که بر اثر هجوم شتران حاجیان از مشعر الحرام به سوى منى، گرد و غبار از هر سو پراکنده مى‏شود.

(آیه 5)- و در آخرین ویژگى از ویژگیهاى آنها مى‏فرماید: «و (ناگهان) در میان دشمن ظاهر شدند» (فوسطن به جمعا).

چنان هجوم آنها غافلگیرانه و برق آسا بود که در چند لحظه صفوف دشمن را از هم شکافته و به قلب آنها هجوم بردند، و جمعیت آنها را از هم متلاشى کردند، و این نتیجه همان سرعت عمل و بیدارى و آمادگى و شهامت و شجاعت است.

و یا اشاره به ورود حاجیان از «مشعر» به قلب «منى» است.

از اینجا روشن مى‏شود که جهاد آن چنان عظمتى دارد که حتى نفسهاى اسبهاى مجاهدان شایسته سوگند است، و همچنین جرقه‏هاى ناشى از برخورد سمشان به سنگها، و همچنین گرد و غبارى که در فضا پخش مى‏کنند، آرى گرد و غبار صحنه جهاد هم پر ارزش و با عظمت است.

(آیه 6)- بعد از این سوگندهاى عظیم به پاسخ قسم، یعنى چیزى که سوگندها به خاطر آن یاد شده است پرداخته، مى‏فرماید: «مسلما انسان در برابر نعمتهاى پروردگارش بسیار ناسپاس و بخیل است» (ان الانسان لربه لکنود).

همان انسان تربیت نایافته، همان انسانى که انوار معارف الهى و تعلیمات انبیا بر قلبش نتافته، و بالاخره همان انسانى که خود را تسلیم غرائز و شهوات سرکش نموده است او مسلما «ناسپاس» و «بخیل» است.

تعبیر «انسان» در این گونه موارد به معنى انسانهاى شرور هوى پرست سرکش و طغیانگر است.

(آیه 7)- سپس مى‏افزاید: «و او خود (نیز) بر این معنى گواه است» (و انه على ذلک لشهید). چرا که انسان نسبت به نفس خویش بصیرت دارد، و اگر صفات درونى خود را از هرکس بتواند پنهان کند از خدا و وجدان خویش نمى‏تواند مخفى دارد، خواه به حقیقت اعتراف کند یا نه!

(آیه 8)- در این آیه مى‏افزاید: «و او علاقه شدید به مال دارد» (و انه لحب الخیر لشدید). و همین علاقه شدید و افراطى او به مال و ثروت سبب بخل و ناسپاسى و کفران او مى‏شود.

اطلاق «خیر» بر «مال» به خاطر آن است که در حد ذات خود چیز خوبى است، و مى‏تواند وسیله انواع خیرات گردد، ولى انسان ناسپاس و بخیل آن را از هدف اصلیش بازداشته، و در مسیر خود خواهى و خود کامگى به کار مى‏گیرد.

(آیه 9)- سپس به صورت یک استفهام انکارى توأم با تهدید، مى‏فرماید:

«آیا (این انسان ناسپاس و بخیل و دنیاپرست) نمى‏داند در آن روز تمام کسانى که در قبرها هستند برانگیخته مى‏شوند» (ا فلا یعلم اذا بعثر ما فى القبور).