447 . صفحه 447

هفدهم اسفند :

نفیسه :

(آیه 25)- دوزخیان بینوا که به مسیر جهنم هدایت مى‏شوند دستشان از همه جا بریده و کوتاه مى‏گردد، در این هنگام به آنها گفته مى‏شود شما که در دنیا در مشکلات به هم پناه مى‏بردید، و از یکدیگر کمک مى‏گرفتید «چرا در اینجا از هم یارى نمى‏طلبید»؟! (ما لَکُمْ لا تَناصَرُونَ). آرى! تمام تکیه گاههائى که در دنیا براى خود مى‏پنداشتید همه در اینجا ویران گشته است، نه از یکدیگر مى‏توانید کمک بگیرید، و نه معبودهایتان به یارى شما مى‏شتابند، که آنها خود نیز بیچاره و گرفتارند.

(آیه 26)- در این آیه مى‏افزاید: «بلکه آنها در آن روز در برابر فرمان خدا تسلیم و خاضعند» و قدرت هیچ گونه اظهار وجود تا چه رسد به مخالفت ندارند (بَلْ هُمُ الْیَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ).

(آیه 27)- اینجاست که آنها به سرزنش یکدیگر برمى‏خیزند و هر یک اصرار دارد گناه خویش را به گردن دیگرى بیندازد، دنباله روان، رؤسا و پیشوایان خود را مقصر مى‏شمرند، و پیشوایان پیروان خود را، و در این حال «رو به یکدیگر کرده و از هم مى‏پرسند ...» (وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ).

(آیه 28)- پیروان گمراه به پیشوایان گمراه کننده خود «مى‏گویند: (شما رهبران گمراهى بودید که به ظاهر) از طریق خیرخواهى و نیکى وارد شدید» اما جز فریب چیزى در کارتان نبود! (قالُوا إِنَّکُمْ کُنْتُمْ تَأْتُونَنا عَنِ الْیَمِینِ).
ما که به حکم فطرت طالب نیکیها و پاکیها و سعادتها بودیم دعوت شما را لبیک گفتیم، آرى تمام گناهان ما به گردن شما است، ما جز حسن نیت و پاکدلى سرمایه‏اى نداشتیم و شما دیو سیرتان دروغگو نیز جز فریب و نیرنگ چیزى در بساط نداشتید!

(آیه 29)- به هرحال پیشوایان آنها نیز سکوت نخواهند کرد و در پاسخ «مى‏گویند: شما خودتان اهل ایمان نبودید» تقصیر ما چیست! (قالُوا بَلْ لَمْ تَکُونُوا مُؤْمِنِینَ).
اگر مزاج شما آماده انحراف نبود، اگر شما خود طالب شر و شیطنت نبودید، کجا به سراغ ما مى‏آمدید؟ چرا به دعوت انبیا و نیکان و پاکان پاسخ نگفتید؟
و همین که ما یک اشارت کردیم با سر دویدید؟ پس معلوم مى‏شود عیب در خود شماست، بروید و خودتان را ملامت کنید!

(آیه 30)- دلیل ما روشن است «ما هیچ گونه سلطه‏اى بر شما نداشتیم» و زور و اجبارى در کار نبود! (وَ ما کانَ لَنا عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ).
«بلکه خود شما قومى طغیانگر و متجاوز بودید» و خلق و خوى ستمگرى شما باعث بدبختیتان شد (بَلْ کُنْتُمْ قَوْماً طاغِینَ).
و چه دردناک است که انسان ببیند رهبر و پیشواى او که یک عمر دل به او بسته بود موجبات بدبختى او را فراهم کرده است، سپس از او بیزارى مى‏جوید.
حقیقت این است که هر کدام از این دو گروه از جهتى راست مى‏گویند.

(آیه 31)- لذا این گفتگوها به جایى نمى‏رسد، و سرانجام این پیشوایان گمراه به این واقعیت اعتراف مى‏کنند، مى‏گویند: «اکنون فرمان پروردگارمان بر همه ما مسلّم شده (و حکم عذاب درباره همه صادر گردیده) و همگى از عذاب او مى‏چشیم» (فَحَقَّ عَلَیْنا قَوْلُ رَبِّنا إِنَّا لَذائِقُونَ).
شما طاغى بودید و سرنوشت طغیانگران همین است، و ما هم گمراه و گمراه کننده.

(آیه 32)- «ما شما را گمراه کردیم همان گونه که خود گمراه بودیم» (فَأَغْوَیْناکُمْ إِنَّا کُنَّا غاوِینَ).
بنابراین چه جاى تعجب که همگى در این مصائب و عذابها شریک باشیم؟

(آیه 33)- سرنوشت این پیشوایان و آن پیروان: به دنبال بیان مخاصمه پیروان و پیشوایان گمراه در قیامت در کنار دوزخ که در آیات گذشته آمد، در این آیه سرنوشت هر دو گروه را یک جا بیان کرده، و عوامل بدبختى آنها را شرح مى‏دهد که هم بیان درد است و هم ذکر درمان.
نخست مى‏فرماید: «همه آنها [پیشوایان و پیروان گمراه‏] در آن روز در عذاب الهى مشترکند» (فَإِنَّهُمْ یَوْمَئِذٍ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ).
البته اشتراک آنها در اصل عذاب مانع تفاوتها و اختلاف درکات آنها در دوزخ و عذاب الهى نیست، چرا که مسلما کسى که مایه انحراف هزاران انسان شده است هرگز در مجازات، همسان یک فرد عادى گمراه نخواهد بود.

(آیه 34)- سپس براى تأکید بیشتر مى‏افزاید: «ما این گونه با مجرمان رفتار مى‏کنیم» (إِنَّا کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ).
این سنّت همیشگى ماست، سنتى که از قانون عدالت نشأت گرفته است.

(آیه 35)- در این آیه به بیان ریشه اصلى بدبختى آنها پرداخته، مى‏گوید:
«آنها چنان بودند که وقتى کلمه توحید و لا اله الا اللّه به آنان گفته مى‏شد استکبار مى‏کردند» (إِنَّهُمْ کانُوا إِذا قِیلَ لَهُمْ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ یَسْتَکْبِرُونَ).
آرى! ریشه تمام انحرافات آنها تکبر و خود برتربینى، و زیر بار حق نرفتن و بر سر سنتهاى غلط و تقالید باطل اصرار و لجاجت ورزیدن، و به همه چیز غیر از آن با دیده تحقیر نگریستن بود.

(آیه 36)- ولى آنها براى این گناه بزرگ خود عذرى بدتر از گناه مى‏آوردند «و پیوسته مى‏گفتند: آیا ما خدایان و بتهاى خود را به خاطر شاعر دیوانه‏اى رها کنیم»؟! (وَ یَقُولُونَ أَ إِنَّا لَتارِکُوا آلِهَتِنا لِشاعِرٍ مَجْنُونٍ).
شاعرش مى‏نامیدند چون سخنانش آن چنان در دلها نفوذ داشت و عواطف انسانها را همراه خود مى‏برد که گوئى موزونترین اشعار را مى‏سراید، در حالى که گفتارش ابدا شعر نبود، و مجنونش مى‏خواندند به خاطر این که رنگ محیط به خود نمى‏گرفت، و در برابر عقائد خرافى انبوه متعصبان لجوج ایستاده بود، کارى که از نظر توده‏هاى گمراه یک نوع انتحار و خودکشى جنون آمیز است، در حالى که بزرگترین افتخار پیغمبر صلّى اللّه علیه و اله همین بود که تسلیم این شرائط نشد!

(آیه 37)- سپس قرآن براى نفى این سخنان بى‏اساس و دفاع از مقام وحى و رسالت پیامبر صلّى اللّه علیه و اله مى‏افزاید: «چنین نیست، او حق آورده و پیامبران پیشین را تصدیق کرده است» (بَلْ جاءَ بِالْحَقِّ وَ صَدَّقَ الْمُرْسَلِینَ).
محتواى سخنان او از یک سو، و هماهنگى آن با دعوت انبیا از سوى دیگر دلیل صدق گفتار اوست.

(آیه 38)- «اما شما (اى مستکبران کوردل و گمراهان بدزبان) بطور مسلم عذاب دردناک الهى را خواهید چشید» (إِنَّکُمْ لَذائِقُوا الْعَذابِ الْأَلِیمِ).

(آیه 39)- ولى گمان نکنید که خداوند انتقامجو است و مى‏خواهد انتقام پیامبرش را از شما بگیرد چنین نیست شما «جز به آنچه انجام مى‏دادید کیفر داده نمى‏شوید» (وَ ما تُجْزَوْنَ إِلَّا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).
در حقیقت همان اعمال شماست که در برابر شما مجسم مى‏شود و با شما مى‏ماند و شما را شکنجه و آزار مى‏دهد.

(آیه 40)- این آیه که در حقیقت مقدمه‏اى است براى بحثهاى آینده یک گروه را استثنا کرده، مى‏گوید: «جز بندگان مخلص پروردگار (کسانى که خدا آنها را خالص کرده است) که از همه این کیفرها به دور و برکنارند» (إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ).
آرى! تنها این گروهند که به اعمالشان جزا داده نمى‏شوند، بلکه خدا با فضل و کرم با آنها رفتار مى‏کند و بى‏حساب پاداش مى‏گیرند.

(آیه 41)- گوشه‏اى از نعمتهاى بهشتى: در آیه قبل سخن از (عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ) به میان آمد، در اینجا مواهب و نعمتهاى بى‏شمارى را که خداوند به آنها ارزانى مى‏دارد، بیان مى‏کند که مى‏توان آن را در هفت بخش خلاصه کرد.
نخست مى‏گوید: «براى آنان [بندگان مخلص‏] روزى معین و ویژه‏اى است» (أُولئِکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَعْلُومٌ).
این جمله اشاره به مواهب معنوى و لذات روحانى و درک جلوه‏هاى ذات پاک حق، و سرمست شدن از باده طهور عشق اوست، همان لذتى که تا کسى نبیند نمى‏داند.

(آیه 42)- سپس به بیان نعمتهاى دیگر بهشتى پرداخته، آن هم نعمتهایى که با نهایت احترام به بهشتیان داده مى‏شود، مى‏گوید: «میوه‏ها (ى گوناگون پرارزش) و آنها گرامى داشته مى‏شوند ...» (فَواکِهُ وَ هُمْ مُکْرَمُونَ). و به صورت میهمانهاى عزیزى با نهایت احترام از آنها پذیرائى مى‏شود.

(آیه 43)- از نعمت میوه‏هاى رنگارنگ و احترام و گرامى داشت که بگذریم سخن از جایگاه آنها به میان مى‏آید، مى‏فرماید: جایگاه آنها «در باغهاى (سرسبز) و پر نعمت بهشت است» (فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ).
هر نعمتى بخواهند در آنجا هست و هر چه اراده کنند در برابر آنها حاضر است.

(آیه 44)- و از آنجا که یکى از بزرگترین لذات انسان بهره گرفتن از مجلس انس با دوستان یکرنگ و با صفاست، در چهارمین مرحله به این نعمت اشاره کرده، مى‏گوید: «بهشتیان در حالى که بر تختها رو به روى یکدیگر تکیه زده‏اند» (عَلى‏ سُرُرٍ مُتَقابِلِینَ).

(آیه 45)- در پنجمین مرحله از بیان مواهب بهشتیان، سخن از نوشابه و شراب طهور آنهاست، مى‏فرماید: «و گرداگردشان قدحهاى لبریز از شراب طهور را مى‏گردانند» (یُطافُ عَلَیْهِمْ بِکَأْسٍ مِنْ مَعِینٍ).
این ظرفها در گوشه‏اى قرار نگرفته که آنها تقاضاى جامى از آن کنند، بلکه به مقتضاى تعبیر (یُطافُ عَلَیْهِمْ) گرد آنها مى‏گردانند!

(آیه 46)- سپس به توصیفى از آن شراب طهور پرداخته، مى‏گوید: «شرابى سفید و درخشنده و لذت بخش براى نوشندگان» (بَیْضاءَ لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ).
شرابى پاک، خالى از رنگهاى شیطانى، سفید و شفاف.

(آیه 47)- از آنجا که نام شراب و پیمانه و مانند اینها ممکن است مفاهیم دیگرى در اذهان تداعى کند بلافاصله در این آیه با ذکر جمله کوتاه و گویائى همه این مفاهیم را از ذهن شنوندگان مى‏شوید و مى‏گوید: «شرابى که نه در آن مایه تباهى عقل است، و نه از آن مست مى‏شوند» (لا فِیها غَوْلٌ وَ لا هُمْ عَنْها یُنْزَفُونَ).
و جز هوشیارى و نشاط و لذت روحانى چیزى در آن نیست.

(آیه 48)- و سرانجام در ششمین مرحله به همسران پاک بهشتى اشاره کرده، مى‏گوید: «نزد آنها همسرانى است که جز به شوهران خود عشق نمى‏ورزند، به غیر آنان نگاه نمى‏کنند و چشمان درشت و زیبا دارند» (وَ عِنْدَهُمْ قاصِراتُ الطَّرْفِ عِینٌ).

(آیه 49)- در این آیه توصیف دیگرى براى همین همسران بهشتى بیان کرده و پاکى و قداست آنها را با این عبارت بیان مى‏کند: «گویى (از لطافت و سفیدى) همچون تخم مرغهایى هستند که (در زیر بال و پر مرغ) پنهان مانده» و دست انسانی هرگز آن را لمس نکرده است! (کَأَنَّهُنَّ بَیْضٌ مَکْنُونٌ).
مواهب گوناگونى که درباره بهشتیان در آیات گذشته ذکر شد مجموعه‏اى از مواهب مادى و معنوى است، گر چه حقیقت نعمتهاى بهشتى آن گونه که هست از اهل دنیا مکتوم خواهد بود، جز این که بروند و ببینند و دریابند!

(آیه 50)- جستجو از دوست جهنّمى! بندگان مخلص پروردگار که طبق آیات گذشته غرق انواع نعمتهاى معنوى و مادى بهشتند، ناگهان بعضى از آنها به فکر گذشته خود و دوستان دنیا مى‏افتند، همان دوستانى که راه خود را جدا کردند و جاى آنها در جمع بهشتیان خالى است، مى‏خواهند بدانند سرنوشت آنها به کجا رسید.
آرى! در حالى که آنها غرق گفتگو هستند و از هر درى سخنى مى‏گویند «بعضى رو به بعضى دیگر کرده مى‏پرسند ...» (فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ).

(آیه 51)- ناگهان «یکى از آنها (خاطراتى در نظرش مجسم مى‏شود رو به سوى دیگران کرده و) مى‏گوید: من همنشینى (در دنیا) داشتم ...»! (قالَ قائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّی کانَ لِی قَرِینٌ).