285 . صفحه 285
پنجم مهر:
نفیسه :
(آیه 29)- و از آنجا که رعایت اعتدال در همه چیز حتى در انفاق و کمک به دیگران شرط است در این آیه روى این مسأله تأکید کرده، مىگوید: «و هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن» و ترک انفاق و بخشش منما (وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِکَ).
این تعبیر کنایه لطیفى است از این که دست دهنده داشته باش، و همچون بخیلان که گویى دستهایشان به گردنشان با غل و زنجیر بسته است و قادر به کمک و انفاق نیستند مباش.
«و بیش از حدّ (نیز) دست خود را مگشاى، تا مورد سرزنش قرار گیرى و از کار فرومانى»! (وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً).
(آیه 30)- در اینجا این سؤال مطرح مىشود که اصلا چرا بعضى از مردم محروم و نیازمند و مسکین هستند که لازم باشد ما به آنها انفاق کنیم آیا بهتر نبود خداوند خودش به آنها هر چه لازم بود مىداد تا نیازى نداشته باشند که ما به آنها انفاق کنیم.
این آیه گویى اشاره به پاسخ همین سؤال است، مىفرماید: «خداوند روزیش را بر هر کس بخواهد گشاده مىدارد و بر هر کس بخواهد تنگ، چرا که او نسبت به بندگانش آگاه و بیناست» (إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ کانَ بِعِبادِهِ خَبِیراً بَصِیراً).
این یک آزمون براى شماست و گرنه براى او همه چیز ممکن است، او مىخواهد به این وسیله شما را تربیت کند، و روح سخاوت و فداکارى و از خودگذشتگى را در شما پرورش دهد.
به علاوه بسیارى از مردم اگر کاملا بىنیاز شوند راه طغیان و سرکشى پیش مىگیرند، و صلاح آنها این است که در حد معینى از روزى باشند، حدى که نه موجب فقر گردد نه طغیان.
از همه اینها گذشته وسعت و تنگى رزق در افراد انسان- به جز موارد استثنائى یعنى از کار افتادگان و معلولین- بستگى به میزان تلاش و کوشش آنها دارد و این که مىفرماید خدا روزى را براى هر کس بخواهد تنگ و یا گشاده مىدارد، این خواستن هماهنگ با حکمت اوست و حکمتش ایجاب مىکند که هر کس تلاشش بیشتر باشد سهمش فزونتر و هر کس کمتر باشد محرومتر گردد.
(آیه 31)- شش حکم مهم- در تعقیب بخشهاى مختلفى از احکام اسلامى که در آیات گذشته آمد در اینجا به بخش دیگرى از این احکام پرداخته و شش حکم مهم را ضمن پنج آیه با عباراتى کوتاه اما پرمعنى و دلنشین شرح مىدهد.
1- نخست به یک عمل زشت- جاهلى که از فجیعترین گناهان بود- اشاره کرده، مىگوید: «و فرزندان خود را از ترس فقر به قتل نرسانید» (وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاقٍ).
روزى آنها بر شما نیست، «آنها و شما را ما روزى مىدهیم» (نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیَّاکُمْ).
«چرا که قتل آنها گناه بزرگى بوده و هست» (إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْأً کَبِیراً).
از این آیه به خوبى استفاده مىشود که وضع اقتصادى اعراب جاهلى آنقدر سخت و ناراحت کننده بوده که حتى گاهى فرزندان دلبند خود را- اعم از پسر و دختر- از ترس عدم توانایى اقتصادى به قتل مىرساندند.
البته همین جنایت در شکل دیگرى در عصر ما و حتى به اصطلاح در مترقىترین جوامع انجام مىگیرد، و آن اقدام به سقط جنین در مقیاس بسیار وسیع به خاطر جلوگیرى از افزایش جمعیت و کمبودهاى اقتصادى است.
(آیه 32)- 2: گناه بزرگ دیگرى که این آیه به آن اشاره مىکند مسأله زنا و عمل منافى عفت است مىگوید: «و نزدیک زنا نشوید چرا که عمل بسیار زشتى است و راه و روش بدى است» (وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنى إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبِیلًا).
نمىگوید زنا نکنید، بلکه مىگوید به این عمل شرمآور نزدیک نشوید، این تعبیر اشاره لطیفى به این است که آلودگى به زنا غالبا مقدماتى دارد که انسان را تدریجا به آن نزدیک مىکند، «چشم چرانى» یکى از مقدمات آن است، «برهنگى و بىحجابى» مقدمه دیگر، «کتابهاى بدآموز» و «فیلمهاى آلوده» و «نشریات فاسد» و «کانونهاى فساد» هر یک مقدمهاى براى این کار محسوب مىشود.
همچنین خلوت با اجنبیه (یعنى بودن مرد و زن نامحرم در یک مکان خالى و تنها) عامل وسوسه انگیز دیگرى است.
بالاخره ترک ازدواج براى جوانان، و سختگیریهاى بىدلیل طرفین در این زمینه همه از عوامل «قرب به زنا» است که در آیه فوق با یک جمله کوتاه از همه آنها نهى مىکند، و در روایات اسلامى نیز هر کدام جداگانه مورد نهى قرار گرفته است.
فلسفه تحریم زنا
1- پیدایش هرج و مرج در نظام خانواده، و از میان رفتن رابطه فرزندان و پدران، رابطهاى که وجودش نه تنها سبب شناخت اجتماعى است، بلکه موجب حمایت کامل از فرزندان مىگردد.
زیرا در جامعهاى که فرزندان نامشروع و بىپدر فراوان گردند روابط اجتماعى که بر پایه روابط خانوادگى بنیان شده سخت دچار تزلزل مىگردد.
از این گذشته از عنصر محبت که نقش تعیین کنندهاى در مبارزه با جنایتها و خشونتها دارد محروم مىشوند، و جامعه انسانى به یک جامعه کاملا حیوانى توأم با خشونت در همه ابعاد، تبدیل مىگردد.
2- تجربه نشان داده و علم ثابت کرده است که این عمل باعث اشاعه انواع بیماریهاست و با تمام تشکیلاتى که براى مبارزه با عواقب و آثار آن امروز فراهم کردهاند باز آمار نشان مىدهد که تا چه اندازه افراد از این راه سلامت خود را از دست داده و مىدهند.
3- نباید فراموش کرد که هدف از ازدواج تنها مسأله اشباع غریزه جنسى نیست بلکه اشتراک در تشکیل زندگى و انس روحى و آرامش فکرى، و تربیت فرزندان و همکارى در همه شئون حیات از آثار ازدواج است که بدون اختصاص زن و مرد به یکدیگر و تحریم «زنا» هیچ یک از اینها امکان پذیر نیست.
(آیه 33)- 3 : حکم دیگر که این آیه به آن اشاره مىکند احترام خون انسانها و حرمت شدید قتل نفس است مىگوید: «و کسى که خداوند خونش را حرام کرده است به قتل نرسانید مگر (آنجا که) به حق باشد» (وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ).
نه تنها قتل نفس بلکه کمترین و کوچکترین آزار یک انسان از نظر اسلام مجازات دارد، و مىتوان با اطمینان گفت این همه احترام که اسلام براى خون و جان و حیثیت انسان قائل شده است در هیچ آئینى وجود ندارد.
ولى مواردى پیش مىآید که احترام خون برداشته مىشود، و این در مورد کسانى است که مرتکب قتل و یا گناهى همانند آن شدهاند، لذا در آیه فوق با جمله «إِلَّا بِالْحَقِّ» این گونه افراد را استثناء مىکند.
البته احترام به خون انسانها در اسلام مخصوص مسلمانها نیست، بلکه غیر مسلمانانى که با مسلیمن سر جنگ ندارند و در یک زندگى مسالمت آمیز با آنها به سر مىبرند، جان و مال و ناموسشان محفوظ است و تجاوز به آن حرام و ممنوع.
سپس به حق قصاص که براى اولیاى دم ثابت است اشاره کرده، مىگوید:
«و کسى که مظلوم کشته شود براى ولى او سلطه قرار دادیم» سلطه قصاص قاتل (وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً).
اما در عین حال «او نباید (بیش از حق خود مطالبه کند و) در قتل اسراف نماید چرا که او مورد حمایت است» (فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً).
آرى! اولیاى مقتول مادام که در مرز اسلام گام برمىدارند و از حد خود تجاوز نکردهاند مورد نصرت الهى هستند. این جمله اشاره به اعمالى است که در زمان جاهلیت وجود داشت، و امروزه نیز گاهى صورت مىگیرد که احیانا در برابر کشته شدن یک نفر از یک قبیله، قبیله مقتول خونهاى زیادى را مىریزند و یا این که در برابر کشته شدن یک نفر، افراد بىگناه و بىدفاع دیگرى غیر از قاتل را به قتل مىرسانند.
(آیه 34)- 4: این آیه چهارمین دستور از این سلسله احکام را شرح مىدهد نخست به اهمیت حفظ مال یتیمان پرداخته و با لحنى مشابه آنچه در مورد عمل منافى عفت در آیات قبل گذشت مىگوید: «و به اموال یتیمان نزدیک نشوید» (وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتِیمِ).
نه تنها اموال یتیمان را نخورید بلکه حتى حریم آن را کاملا محترم بشمارید.
ولى از آنجا که ممکن است این دستور دستاویزى گردد براى افراد ناآگاه که تنها به جنبههاى منفى مىنگرند، و سبب شود که اموال یتیمان را بدون سرپرست بگذارند و به دست حوادث بسپارند، لذا بلافاصله استثناء روشنى براى این حکم ذکر کرده، مىگوید: «مگر به طریقى که بهترین شیوهها است» (إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ).
بنابراین هرگونه تصرفى در اموال یتیمان که به منظور حفظ، اصلاح، تکثیر و اضافه کردن بوده باشد، مجاز است.
البته این وضع تا زمانى ادامه دارد که به حدّ رشد فکرى و اقتصادى برسد آن گونه که قرآن در ادامه آیه مورد بحث از آن یاد مىکند: «تا زمانى که به حد بلوغ (و قدرت) برسد» (حَتَّى یَبْلُغَ أَشُدَّهُ).
5- سپس به مسأله وفاى به عهد پرداخته، مىگوید: «به عهد خود وفا کنید چرا که از وفاى به عهد سؤال مىشود» (وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کانَ مَسْؤُلًا).
بسیارى از روابط اجتماعى و خطوط نظام اقتصادى و مسائل سیاسى همگى بر محور عهدها و پیمانها دور مىزند که اگر تزلزلى در آنها پیدا شود به زودى نظام اجتماع فرو مىریزد.
(آیه 35)- 6: آخرین حکم در رابطه با عدالت در پیمانه و وزن و رعایت حقوق مردم و مبارزه با کم فروشى است، مىفرماید: «و هنگامى که با پیمانه چیزى را مىسنجید حق آن را اداء کنید» (وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ إِذا کِلْتُمْ).
«و با میزان و ترازوى صحیح و مستقیم وزن کنید» (وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِیمِ).
«چرا که این کار به سود شماست، و سرانجامش (از همه) بهتر است» (ذلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلًا).
اصولا حق و عدالت و نظم و حساب در همه چیز و همه جا یک اصل اساسى و حیاتى است، و اصلى است که بر کل عالم هستى حکومت مىکند، و هرگونه انحراف از این اصل، خطرناک و بد عاقبت است، مخصوصا کم فروشى سرمایه اعتماد و اطمینان را که رکن مهم مبادلات است از بین مىبرد، و نظام اقتصادى را به هم مىریزد.
(آیه 36)- تنها از علم پیروى کن: در آیات گذشته یک سلسله از اصولىترین تعلیمات و احکام اسلامى را خواندیم در اینجا به آخرین بخش از این احکام مىرسیم که در آن به چند حکم مهم اشاره شده است.
1- نخست سخن از لزوم تحقیق در همه چیز به میان آورده، مىفرماید:
«و از آنچه به آن آگاهى ندارى پیروى مکن» (وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ).
نه در عمل شخصى خود از غیر علم پیروى کن، و نه به هنگام قضاوت درباره دیگران، نه شهادت به غیر علم بده، و نه به غیر علم اعتقاد پیدا کن.
و در پایان آیه دلیل این نهى را چنین بیان مىکند: «زیرا گوش و چشم و دل همه مسئولند» و در برابر کارهایى که انجام دادهاند از انسان سؤال مىشود (إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا).
این مسؤولیتها به خاطر آن است که سخنانى را که انسان بدون علم و یقین مىگوید یا به این طریق است که از افراد غیر موثق شنیده، و یا مىگوید دیدهام در حالى که ندیده، و یا در تفکر خود دچار قضاوتهاى بىمأخذ و بىپایهاى شده که با واقعیت منطبق نبوده است، به همین دلیل از چشم و گوش و فکر و عقل او سؤال مىشود که آیا واقعا شما به این مسائل ایمان داشتید که شهادت دادید، یا قضاوت کردید، یا به آن معتقد شدید و عمل خود را بر آن منطبق نمودید؟! نادیده گرفتن این اصل نتیجهاى جز هرج و مرج اجتماعى و از بین رفتن روابط انسانى و پیوندهاى عاطفى نخواهد داشت.
(آیه 37)- متکبر مباش! این آیه به مبارزه با کبر و غرور برخاسته و با تعبیر زنده و روشنى مؤمنان را از آن نهى مىکند، روى سخن را به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله کرده، مىگوید:
«و در روى زمین از روى کبر و غرور، گام برمدار» (وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً).
«چرا که تو نمىتوانى زمین را بشکافى! و طول قامتت به کوهها نمىرسد»! (إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولًا).
اشاره به این که افراد متکبر و مغرور غالبا به هنگام راه رفتن پاهاى خود را محکم به زمین مىکوبند تا مردم را از آمد و رفت خویش آگاه سازند، گردن به آسمان مىکشند تا برترى خود را به پندار خویش بر زمینیان مشخص سازند! هدف قرآن این است که کبر و غرور را بطور کلى، محکوم کند، نه تنها در چهره خاصى یعنى راه رفتن. چرا که غرور سر چشمه بیگانگى از خدا و خویشتن،و اشتباه در قضاوت، و گم کردن راه حق، و پیوستن به خط شیطان، و آلودگى به انواع گناهان است.
برنامه عملى پیشوایان اسلام سرمشق بسیار آموزندهاى براى هر مسلمان راستین در این زمینه است.
در سیره پیامبر صلّى اللّه علیه و آله مىخوانیم: هرگز اجازه نمىداد به هنگامى که سوار بود افرادى در رکاب او پیاده راه بروند و نیز مىخوانیم: پیامبر صلّى اللّه علیه و آله بر روى خاک مىنشست، و غذاى ساده همچون غذاى بردگان مىخورد، و از گوسفند شیر مىدوشید، بر الاغ برهنه سوار مىشد.
در حالات على علیه السّلام نیز مىخوانیم که او براى خانه آب مىآورد و گاه منزل را جارو مىکرد. و در تاریخ امام مجتبى علیه السّلام مىخوانیم که با داشتن مرکبهاى متعدد، بیست مرتبه پیاده به خانه خدا مشرف شد و مىفرمود:من براى تواضع در پیشگاه خدا این عمل را انجام مىدهم.
(آیه 38)- این آیه به عنوان تأکیدى بر تمام احکامى که در مورد تحریم شرک و قتل نفس و زنا و فرزندکشى و تصرف در مال یتیمان و آزار پدر و مادر و مانند آن در آیات پیشین گذشت مىگوید:«تمام اینها گناهش نزد پروردگارت منفور است» (کُلُّ ذلِکَ کانَ سَیِّئُهُ عِنْدَ رَبِّکَ مَکْرُوهاً).
از این تعبیر روشن مىشود که بر خلاف گفته پیروان مکتب جبر، خدا هرگز اراده نکرده است گناهى از کسى سر بزند، چرا که اگر چنین چیزى را اراده کرده بود با کراهت و ناخشنودى که در این آیه روى آن تأکید شده است سازگار نبود.
..................................................................................................
مباحثه آیات سوال برانگیز :
آیه 33 سوره اسراء :
معصومه :
اسراف در قتل یعنی چه؟
ایا اسراف یک اصطلاح است؟
اعظم :
از تفسیر المیزان:
● مقصود از «اسراف در قتل» و «یاری شدن ولی مقتول»
1-اسحاق بن عمار روایت کرده که گفت: به حضرت ابى الحسن (علیهالسلام) عرض کردم خداى عز و جل مىفرماید: «وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً» مقصود از این اسراف چیست که خدا از آن نهى مىکند؟ فرمود: مقصود این است که به جاى قاتل شخص بىگناهى را بکشى و یا قاتل را مثله کنى، عرض کردم، پس معناى جمله: «إِنَّهُ کانَ مَنْصُوراً» چیست؟ فرمود: چه نصرتى بالاتر از این که قاتل را دست بسته در اختیار اولیاى مقتول بگذارند تا اگر خواستند به قتل برسانند البته این در صورتى است که پیامد و تالى فاسدى در بین نباشد، و اثر سوء دینى و یا دنیایى به بار نیاورد.
توضیح : این روایت را فروع کافى (ج 7، ص 370، ح 7) به سند خود از اسحاق بن عمار روایت کرده است.
2-در تفسیر عیاشى (ج 2، ص 290، ح 66) از ابى العباس روایت شده که گفت: از امام صادق (علیهالسلام) پیرامون دو نفر که شخصى را به شرکت کشته بودند سؤال کردم فرمود: صاحب خون یعنى اولیاى مقتول مىتوانند یکى از آن دو نفر را بکشند، و هر یک را کشتند نصف دیه او را آن دیگرى به ورثهاش مىدهد و همچنین اگر مردى زنى را کشت اگر اولیاى مقتول قبول کردند که خونبها بگیرند هیچ و اگر جز کشتن قاتل را رضا ندادند مىتوانند قاتل را بکشند و نصف دیهاش را هم به ورثهاش بپردازند، این است معناى کلام خداى تعالى که مىفرماید: «فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ».
3- الدر المنثور (ج 4، ص 181) از بیهقى نقل کرده که او در سنن خود از زید بن اسلم روایت کرده که گفت: مردم را در جاهلیت رسم چنین بود که اگر مردى از یک فامیلى کسى را مىکشت از آن قوم و قبیله راضى نمىشدند، مگر بعد از آنکه یکى از بزرگان و رؤساى ایشان را بکشند، البته این در صورتى بود که قاتل خودش از رؤساء نباشد، خداى تعالى در این آیه ایشان را اندرز نموده و مىفرماید «وَ لا تَقْتُلُوا»- تا آنجا که مىفرماید-«فَلا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ
معصومه :
از نظر فقهی, ولی مقتول همان ولی دم است که ما میشناسیم؟
اعظم:
بله عزیزم
آیه 32 سوره اسراء :
اعظم:
نمی دونم باید یه همچین چیزی رو نوشت اینجا یا نه ولی حرمت زنا همیشه من رو به این فکر می بره که صیغه نباید اونقدرها که به نظر میرسه عده ای روش مانور میدن بی حساب و کتاب باشه ... چون فکر کنید ، در صورتیکه صیغه بی حد و حصر و بی هیچ قانونی باشه اونوقت اون چیزی که اسمنش میشه زنا فقط دو مرد داره یکی ارتباط با زن شوهر دار هستش و یکی هم کسی که خودش مایل به رابطه نیست و در واقع مورد تجاوز جنسی قرار می گیره سایر موارد رو هم که با صیغه میشه موجه کرد ...
نفیسه :
در بیان خصوصیات زنا به جز دو مورد اشاره شده یعنی احتمال ارتباط با زن شوهر دار ویا احتمال عدم رضایت زن موارد بسیار دیگری هم وجود دارند مثلا مدت تعیین شده برای محرمیت وجود ندارد،چیزی بعنوان مهریه تعیین نمیشود،اجازه پدر برای دختران کسب نمیشود،ممکن است این ارتباط با محارم یا زن بی دین و...صورت گیرد، عده رعایت نمیشود و این احتمال وجود دارد که زن با مردان دیگر هم در آن برحه زمانی رابطه داشته باشه.فرزند حاصل از زنا رو والد مسوولیتی در قبالش متعهد نمیشه جاییکه در صیغه فرزند از پدر ارث برده و پدر در برابرش از هر لحاظ مسوول است و موارد دیگر که نشون میده زنا بی قید وبنده ولی صیغه چه دایم و چه موقت دارای ضوابط میباشد که در صورت عدم رعایت تبدیل به زنا میگردد.