152 . صفحه 152l
بیست و هفتم اردیبهشت :
نفیسه :
(آیه 12)- در این آیه مىگوید: خداوند «ابلیس» را
به خاطر سرکشى و طغیانگرى مؤاخذه کرد، فرمود:«در آن هنگام که به تو فرمان دادم، چه
چیز تو را مانع شد که سجده کنى؟» (قالَ ما مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ).او
در پاسخ به یک عذر ناموجه متوسل گردید،«گفت: من از او بهترم، به دلیل این که مرا از
آتش آفریدهاى و او را از خاک و گل»! (قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ
وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ).گویا چنین مىپنداشت که آتش برتر از خاک است، و این یکى
از بزرگترین اشتباهات ابلیس بود، شاید هم اشتباه نمىکرد و به خاطر تکبر و خودپسندى
دروغ مىگفت.اما امتیاز آدم در این نبود که از خاک است، بلکه امتیاز اصلى او همان
«روح انسانیت» و مقام خلافت و نمایندگى پروردگار بوده است.در اینجا یک سؤال باقى مىماند،
و آن این که چگونه شیطان، با خدا سخن گفت، مگر وحى بر او نازل مىشده است؟پاسخ این
سؤال این است که: هیچ مانعى ندارد که خداوند با شخص دیگرى نه به عنوان وحى و رسالت،
بلکه از طریق الهام درونى، یا به وسیله بعضى از فرشتگان سخن بگوید، خواه این شخص از
صالحان و پاکان باشد، همانند مریم و مادر موسى یا از ناصالحان باشد مانند شیطان!
(آیه
13)- از آنجا که امتناع شیطان از سجده کردن، براى آدم (ع) یک امتناع ساده و معمولى
نبود و نه یک گناه عادى محسوب مىشد، بلکه یک سرکشى و تمرّد آمیخته به اعتراض و انکار
مقام پروردگار بود. به این جهت، مخالفت او سر از کفر و انکار علم و حکمت خدا درآورد
و به همین جهت، مىبایست تمام مقامها و موقعیتهاى خویش را در درگاه الهى از دست بدهد،
به همین سبب خداوند او را از آن مقام برجسته و موقعیتى که در صفوف فرشتگان پیدا کرده
بود بیرون کرد و به او «فرمود: از این مقام و مرتبه، فرود آى» (قالَ فَاهْبِطْ مِنْها).سپس
سر چشمه این سقوط و تنزّل را با این جمله، براى او شرح مىدهد که: «تو حق ندارى در
این مقام و مرتبه، راه تکبر، پیش گیرى» (فَما یَکُونُ لَکَ أَنْ تَتَکَبَّرَ فِیها).و
باز به عنوان تأکید بیشتر، اضافه مىفرماید:«بیرونرو که از افراد پست و ذلیل هستى»(فَاخْرُجْ
إِنَّکَ مِنَ الصَّاغِرِینَ). یعنى، نه تنها با این عمل بزرگ نشدى، بلکه به عکس به
خوارى و پستى گراییدى.از این جمله به خوبى روشن مىشود که تمام بدبختى شیطان، مولود
تکبر او بود.از امام صادق علیه السّلام نیز نقل شده که فرمود:«اصول و ریشههاى کفر
و عصیان، سه چیز است.حرص و تکبر و حسد، اما حرص سبب شد که آدم از درخت ممنوع بخورد،
و تکبر سبب شد که ابلیس از فرمان خدا سرپیچى کند، و حسد سبب شد که یکى از فرزندان آدم
دیگرى را به قتل رساند»!
(آیه
14)- اما داستان شیطان به همین جا پایان نیافت، او به هنگامى که خود را مطرود دستگاه
خداوند دید، طغیان و لجاجت را بیشتر کرد و به جاى توبه و بازگشت به سوى خدا و اعتراف
به اشتباه، تنها چیزى که از خدا تقاضا کرد این بود که گفت:«خدایا! مرا تا پایان دنیا
مهلت ده، و زنده بگذار» (قالَ أَنْظِرْنِی إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ).
(آیه 15)- این تقاضاى او به اجابت رسید و خداوند
«فرمود: تو از مهلت داده شدگانى»(قالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ).
(آیه 16)- ولى او نمىخواست براى جبران گذشته زنده
بماند و عمر طولانى کند،بلکه هدف خود را از این عمر طولانى چنین «بیان کرد: اکنون که
مرا گمراه ساختى! بر سر راه مستقیم تو کمین مىکنم و آنها را از راه به در مىبرم»
(قالَ فَبِما أَغْوَیْتَنِی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقِیمَ). تا همانطور
که من گمراه شدم،آنها نیز به گمراهى بیفتند!
(آیه 17)- سپس شیطان، براى تأیید و تکمیل گفتار خود،
اضافه کرد که نه تنها بر سر راه آنها کمین مىکنم بلکه «از پیش رو، و از پشت سر، و
از طرف راست، و از طرف چپ (از چهار طرف) به سراغ آنها مىروم، و اکثر آنها را شکرگزار
نخواهى یافت» (ثُمَّ لَآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ
عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرِینَ).در روایتى
که از امام باقر علیه السّلام نقل شده، تفسیر عمیقى براى این چهار جهت دیده مىشود،
آنجا که مىفرماید:«منظور از آمدن شیطان به سراغ انسان از «پیش رو» این است که آخرت
و جهانى را که در پیش دارد در نظر او سبک و ساده جلوه مىدهد، و منظور از «پشت سر»
این است که آنها را به گردآورى اموال و تجمع ثروت و بخل از پرداخت حقوق واجب به خاطر
فرزندان و وارثان دعوت مىکند، و منظور از «طرف راست» این است که امور معنوى را به
وسیله شبهات و ایجاد شک و تردید، ضایع مىسازد، و منظور از «طرف چپ» این است که لذات
مادى و شهوات را در نظر آنها جلوه مىدهد.
(آیه 18)- در این آیه بار دیگر فرمان بیرون رفتن
ابلیس از حریم قرب خدا و مقام و منزلت رفیع صادر مىشود، با این تفاوت که در اینجا
حکم طرد او به صورت تحقیرآمیز و شدیدتر صادر شده است و شاید به خاطر لجاجتى بود که
شیطان در مورد اصرار در وسوسه افراد انسان به خرج داد و گناه بزرگ دیگرى بر گناه خود
افزود به او فرمود: «از این مقام با بدترین ننگ و عار بیرون رو و باخوارى و ذلت فرود
آى»! (قالَ اخْرُجْ مِنْها مَذْؤُماً مَدْحُوراً).«و سوگند یاد مىکنم که هر کس از
تو پیروى کند، جهنم را از تو و آنها پر سازم» (لَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ لَأَمْلَأَنَّ
جَهَنَّمَ مِنْکُمْ أَجْمَعِینَ).سؤال: بعد از آنکه شیطان مرتکب چنان گناه بزرگى شد،
چرا خداوند تقاضاى او را مبنى بر ادامه حیات او پذیرفت؟پاسخ اینکه: ادامه حیات او به
عنوان وجود یک نقطه منفى براى تقویت نقاط مثبت نه تنها ضرر نداشت، بلکه مؤثر نیز بود،
حتى قطع نظر از وجود شیطان، در درون خود ما، غرایز مختلفى وجود دارد، که چون در برابر
نیروهاى عقلانى و روحانى قرار گیرند، یک میدان تضاد را تشکیل مىدهند که در این میدان
پیشرفت و تکامل و پرورش وجود انسان صورت مىگیرد.باید توجه داشت که خداوند اگرچه شیطان
را در انجام وسوسههایش آزاد گذاشته ولى انسان را در برابر او بىدفاع قرار نداده است،
زیرا نیروى عقل و خرد به او بخشیده که مىتواند سدّ نیرومندى در مقابل وسوسههاى شیطان
به وجود آورد.و از سوى دیگر فطرت پاک و عشق به تکامل را در درون وجود انسان به عنوان
یک عامل سعادت قرار داده و از سوى سوم فرشتگانى که الهام بخش نیکیها هستند، به کمک
انسانهایى که مىخواهند از وسوسههاى شیطان برکنار بمانند مىفرستد.
(آیه 19)- وسوسههاى شیطانى در لباسهاى دلپذیر! از
این به بعد فصل دیگرى از سرگذشت آدم را بیان مىکند، نخست خداوند به آدم و همسرش دستور
مىدهد که: «و اى آدم! تو و همسرت (حوّا) در بهشت سکونت اختیار کنید» (وَ یا آدَمُ
اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ).از این جمله چنین استفاده مىشود که آدم و
حوّا در بدو خلقت در بهشت نبودند سپس به سوى بهشت راهنمایى شدند.در این هنگام، نخستین
تکلیف و امر و نهى پروردگار به این صورت، صادر شد: «شما از هر نقطهاى و از هر درختى
از درختان بهشت که مىخواهید تناول کنید، اما به این درخت معین نزدیک نشوید که از ستمگران
خواهید بود»(فَکُلا مِنْ حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا
مِنَ الظَّالِمِینَ).
(آیه 20)- سپس شیطان که بر اثر سجده نکردن رانده
درگاه خدا شده بود و تصمیم قاطع داشت تا آنجا که مىتواند از آدم و فرزندانش انتقام
بگیرد«به وسوسه کردن آنان مشغول شد، تا لباسهاى اطاعت و بندگى خدا را از تن آنان بیرون
کند، و عورت آنها را که پنهان بود آشکار سازد»(فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطانُ لِیُبْدِیَ
لَهُما ما وُورِیَ عَنْهُما مِنْ سَوْآتِهِما).و براى رسیدن به این هدف، از عشق و علاقه
ذاتى انسان به تکامل و ترقى و «زندگى جاویدان»، استفاده کرد.لذا نخست به آدم و همسرش
گفت: «خداوند شما را از این جهت نهى نکرده جز این که اگر از آن بخورید یا فرشته خواهید
شد و یا عمر جاویدان پیدا مىکنید»(وَ قالَ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ
إِلَّا أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ).و به این ترتیب، فرمان
خدا را در نظر آنان به گونه دیگرى جلوه داد.
(آیه 21)- آدم با شنیدن این سخن در فکر فرو رفت،
اما شیطان براى این که پنجههاى وسوسه خود را بیشتر و محکمتر در جان آدم و حوّا فرو
برد «سوگندهاى شدیدى براى آنها یاد کرد، که من خیرخواه شما هستم»!(وَ قاسَمَهُما إِنِّی
لَکُما لَمِنَ النَّاصِحِینَ).
(آیه 22)- آدم که هنوز تجربه کافى در زندگى نداشت،
و گرفتار دامهاى شیطان و خدعه و دروغ و نیرنگ نشده بود، سر انجام تسلیم فریب شیطان
شد، و به این ترتیب «شیطان» آنها را با فریب (از مقامشان) فرود آورد» (فَدَلَّاهُما
بِغُرُورٍ).«همین که آدم و همسرش از آن درخت ممنوع چشیدند، بلافاصله لباسهایشان از
تنشان فرو ریخت اندامشان (عورتشان) آشکار گشت» (فَلَمَّا ذاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ
لَهُما سَوْآتُهُما).و در حقیقت از لباس بهشتى که لباس کرامت و احترام خدا بود برهنه
شدند.قرآن سپس مىگوید: هنگامى که آدم و حوّا چنین دیدند «بلافاصله از برگهاى درختان
بهشتى براى پوشیدن اندام خود، استفاده کردند» (وَ طَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ
وَرَقِ الْجَنَّةِ). «و در این موقع از طرف خداوند ندا رسید که مگر من شما را از آن
درخت نهى نکردم، مگر به شما نگفتم که شیطان دشمن آشکار و سرسخت شماست» چرا فرمان مرا
به دست فراموشى سپردید و در این گرداب سقوط کردید؟» (وَ ناداهُما رَبُّهُما أَ لَمْ
أَنْهَکُما عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَکُما إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُما
عَدُوٌّ مُبِینٌ).از مقایسه تعبیر این آیه با نخستین آیهاى که به آدم و حوّا اجازه
سکونت در بهشت را مىداد به خوبى استفاده مىشود که آنها پس از این نافرمانى، چه اندازه
از مقام قرب پروردگار دور شدند.
1- شجره
ممنوعه چه درختى بوده است؟
در منابع اسلامى دو نوع تفسیر براى آن آمده است، یکى تفسیر «مادى» که طبق معروف در روایات، «گندم» بوده است و دیگرى تفسیر «معنوى» که در روایات از آن تعبیر به «شجره حسد» شده است، زیرا طبق این روایات، آدم پس از ملاحظه مقام و موقعیت خود چنین تصور کرد که مقامى بالاتر از مقام او وجود نخواهد داشت، ولى خداوند او را به مقام جمعى از اولیا از فرزندان او (پیامبر اسلام و خاندانش) آشنا ساخت، او حالتى شبیه به حسد پیدا کرد، و همین شجره ممنوعه بود که آدم مأمور بود به آن نزدیک نشود.در حقیقت طبق این روایات، آدم از دو درخت تناول کرد که یکى از مقام او پایینتر بود و او را به سوى جهان ماده مىکشید و آن گندم بود، و دیگرى درخت معنوى مقام جمعى از اولیاء خدا بود که از مقام و موقعیت او بالاتر قرار داشت و چون از دو جنبه از حدّ خود تجاوز کرد به آن سرنوشت گرفتار شد.اما باید توجه داشت که این حسد از نوع حسد حرام نبوده و تنها یک احساس نفسانى بوده است، بىآنکه کمترین گامى بر طبق آن بردارد.
2 - آیا
آدم گناه کرد؟
مدارک اسلامى به ما مىگوید: هیچ پیامبرى مرتکب گناه نمىشود، و مقام پیشوایى خلق به شخص گناهکار، واگذار نخواهد شد، و مىدانیم که آدم از پیامبران الهى بود، بنابراین آنچه در پارهاى از تعبیرات درباره پیامبران در قرآن آمده است که نسبت عصیان به آنها داده شده، همگى به معنى «عصیان نسبى» و «ترک اولى» است، نه گناه مطلق.توضیح این که: گناه بر دو گونه است، «گناه مطلق» و «گناه نسبى»، گناه مطلق همان مخالفت نهى تحریمى و مخالفت با فرمان قطعى خداوند است و هرگونه ترک واجب و انجام حرام را شامل مىشود.اما «گناه نسبى» آن است که عمل غیر حرامى از شخص بزرگى سر زند، که با توجه به مقام و موقعیتش شایسته او نباشد.فى المثل نمازى که ممکن است از یک فرد عادى، نماز ممتازى باشد براى اولیاء حق، گناه محسوب شود.سایر اعمال آنها غیر از عبادات نیز چنین است، و با توجه به موقعیت آنها سنجیده مىشود، به همین دلیل اگر یک «ترک اولى» از آنها سر زند، مورد عتاب و سرزنش پروردگار قرار مىگیرند- منظور از ترک اولى این است که انسان کار بهتر را رها کند و سراغ کار خوب یا مباحى برود.نهى آدم از «شجره ممنوعه» نیز یک نهى تحریمى نبود بلکه با توجه به موقعیت آدم با اهمیت تلقى شد و مخالفت با این نهى- هر چند نهى کراهتى بود- موجب چنان مؤاخذه و مجازاتى از طرف خداوند گردید.
ایه 12: قبول خالقیّت
خدا به تنهایى کافى نیست، اطاعت و تسلیم هم لازم است. «خلقتنى... خلقته» شیطان، خالقیّت
خدا را پذیرفته بود، ولى از او اطاعت نکرد.
آیه 14: خواستهى
ابلیس، مهلت تا روز قیامت بود، این آیه مشخّص نمىکند تا چه زمانى به او مهلت داده
شد، امّا از آیه 38 سورهى حجر و آیات 80 و 81 سورهى «ص» استفاده مىشود که تنها براى
مدّتى طولانى به او مهلت داده شد، نه تا روز قیامت: «اِنّک من المنظرین. الى یوم الوَقت
المَعلوم» برخى مىگویند: شیطان تا وقتى که خدا صلاح بداند، زنده است.
ایه 17: بسیار ایه
جالبی است وقت کنیم
نکته های تفسیر المیزان بسیار جالب بود عینا نقل میکنم 📢📢📢📢📢
ایه 17: من بندگانت
را از چهار جهت محاصره می کنم تا آنها رااز راه خداخارج کنم و چون راه خدا امری معنوی
است ناگزیر مقصود از جهات چهارگانه نیز جهات معنوی خواهد بود نه جهات حسی . و از آیات
قرینه مثل (یعدهم و یمنیهم و ما یعدهم الشیطان الا غرورا)(5)،(شیطان آنهارا وعده می
دهد و امیدوار می سازد،اما جز به فریب وعده نمی دهد)،استفاده می شوده که مقصود از
(من بین ایدیهم )حوادثی است که در زندگی برای انسان پیش می آید که بعضی مطابق آمال
او و برخی مایه کدورت وی می باشند، چون شیطان در هر دو صورت کار خود را انجام می دهد
و مراد از(من خلفهم )اولاد و اعقاب انسان هستند، چون انسان نسبت به اولاد خود آمالی
دارد و درباره آنها اندیشه می کند و بقاء و سعادت آنها را سعادت خود می داند و لذا
از خشنودی آنان خشنود و از مکاره آنان متألم می شود، به همین جهت هر چه از حلال و حرام
که می تواند همه را برای اولاد خود می اندوزد تا بتواند آنها راتأمین کند و چه بساخود
را در این مسیر به گناه و معصیت و یا هلاکت بیافکند. و مراد از (عن ایمانهم )سمت راست
و مبارک و نیرومند آدمی است که سعادت و دین اوست و شیطان آدمی را از راه دینداری باز
می دارد یا به عکس او را به افراط در دین و بدعت می کشاند. و مراد از(عن شمائلهم )راه
چپ یا بی دینی و انحراف می باشد به این معنا که شیطان فحشاء و منکرات را در نظر آدمی
جلوه داده ،وی را به ارتکاب گناه وپیروی از تمایلات نفسانی و شهوات وادار می سازد.
نهایتا در نتیجه کارهای ابلیس فقط عده کمی از بندگان خدا شاکر خواهند ماندو از قرینه
آیات دیگر مثل (لاغوینهم اجمعین الا عبادک المخلصین )(6)،(هر آینه همه آنها را گمراه
می کنم ،جز بندگانی را که از میان آنان در بندگیت خالص شده باشند)،استفاده می شود که
مقصود از (شاکرین )همان (مخلصین )هستند. چون کسانی که در عبودیت خدا خالص شده باشند،
جز خدا به هیچ چیزدیگر توجهی ندارند و لذا در قلبشان جایی برای وسوسه های شیطان نمانده
است و چنین کسی حقیقتا شاکر نعمتهای الهی نیز خواهد بود و شاکرین هم کسانی هستند که
صفت شکر در آنها مستقر شده و همراه هر نعمتی منعم آن را ازنظر دور نمی دارند و هر کس
که همه چیز جز پروردگارش را فراموش نماید،همانا شاکر و مخلص خواهد بود، پس اگر معنای
شکر را بررسی کنیم برگشت آن به همان اخلاص می باشد و اینکه شیطان این گروه را استثناء
کرده علتش ترحم بر آنها نبوده ، بلکه شیطان به هیچ وجه دسترسی به آنها ندارد و حریف
آنان نمی شود، اما متأسفانه عده این بندگان مخلص و شکور بسیار اندک است ،(وقلیل من
عبادی الشکور)(7)،(عده کمی از بندگان من شکر گزار هستند).
چقدر این روزا ادم ناشکر زیاد شده
دست های شیطان عجیب در کاره
دوباره به ایه دقت کنیم
ایه 21: قسم دروغ
پایه گذارش شیطان بود
