597 . صفحه 597

چهاردهم مرداد :

نفیسه :

نود و پنجمین سوره قران ،سوره تین است.
این سوره در «مکّه» نازل شده و داراى 8 آیه میباشد.‏
محتوا و فضیلت سوره:
این سوره در حقیقت بر محور آفرینش زیباى انسان، و مراحل تکامل، و انحطاط او دور مى‏زند، و این مطلب با سوگندهاى پر معنائى در آغاز سوره شروع شده است، و بعد از شمردن عوامل پیروزى و نجات انسان، سرانجام تأکید بر مسأله معاد و حاکمیت مطلقه خداوند پایان مى‏گیرد.
در حدیثى از پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله آمده است: «هرکس این سوره را بخواند خداوند دو نعمت را مادامى که در دنیاست به او مى‏بخشد: سلامت و یقین، و هنگامى که از دنیا برود به تعداد تمام کسانى که این سوره را خوانده‏اند ثواب یک روز روزه به عنوان پاداش به او مى‏بخشد».

(آیه 1)- در آغاز این سوره به چهار سوگند پرمعنى برخورد مى‏کنیم که مقدمه براى بیان معنى پراهمیتى است.
مى‏فرماید: «قسم به انجیر و زیتون [- یا قسم به سرزمین شام و بیت المقدس‏]» (و التین و الزیتون).

(آیه 2)- «و سوگند به طور سینین» (و طور سینین).

(آیه 3)- «و قسم به این شهر امن» [- شهر مکه‏] (و هذا البلد الامین).
«تین» در لغت به معنى «انجیر» و «زیتون» همان زیتون معروف است که ماده روغنى مفیدى از آن مى‏گیرند.
در این که آیا منظور سوگند به همین دو میوه معروف است یا چیز دیگر؟
بعضى آن را اشاره به همان دو میوه معروف مى‏دانند که خواص غذائى و درمانى فوق العاده زیادى دارد، بعضى دیگر معتقدند که منظور از آن، دو کوهى است که شهر «دمشق» و «بیت المقدس» بر آنها قرار گرفته، چرا که این دو سرزمین، محل قیام بسیارى از انبیا و پیامبران بزرگ خداست، و این تفسیر با سوگندهاى سوم و چهارم که از سرزمینهاى مقدسى یاد مى‏کند هماهنگ است.
و اما «هذا البلد الامین» مسلما اشاره به سرزمین «مکّه» است سرزمینى که حتى در عصر جاهلیت به عنوان منطقه امن و حرم خدا شمرده مى‏شد، و کسى در آنجا حق تعرض به دیگرى نداشت.
و هرگاه این دو قسم (تین و زیتون) را بر معنى ابتدائى آنها حمل کنیم یعنى انجیر و زیتون معروف، باز سوگند پرمعنائى است زیرا:
«انجیر» داراى ارزش غذائى فراوانى است و لقمه‏اى است مغذى و مقوى براى هر سن و سال و خالى از پوست و هسته و زوائد.
در حدیثى از امام على بن موسى الرضا علیه السّلام آمده است: «انجیر بوى دهان را مى‏برد، لثه‏ها و استخوانها را محکم مى‏کند، مو را مى‏رویاند درد را برطرف مى‏سازد، و با وجود آن نیاز به دارو نیست.»
و نیز فرمود: «انجیر شبیه‏ترین اشیا به میوه بهشتى است.»
و غذاشناسان و دانشمندان بزرگ براى زیتون و روغن آن اهمیت فوق العاده‏اى قائلند، و معتقدند کسانى که مى‏خواهند همواره سالم باشند باید از این اکسیر حیاتى استفاده کنند.
روغن زیتون دوست صمیمى کبد آدمى، و براى رفع عوارض کلیه‏ها و سنگهاى صفراوى، و قولنجهاى کلیوى، و کبدى و رفع یبوست بسیار مؤثر است.روغن زیتون سرشار از انواع ویتامینها است و داراى فسفر، کلسیم و پتاسیم و منگنز است در حدیثى از امام علىّ بن موسى الرضا علیه السّلام آمده است: «روغن زیتون غذاى خوبى است، دهان را خوشبو و بلغم را برطرف مى‏سازد، رنگ صورت را صفا و طراوت مى‏بخشد، اعصاب را تقویت کرده، بیمارى و درد و ضعف را از میان مى‏برد و آتش خشم را فرو مى‏نشاند».

(آیه 4)- ما انسان را در بهترین صورت آفریدیم! بعد از ذکر این قسمهاى پرمحتواى چهارگانه به جواب قسم پرداخته، مى‏فرماید: «مسلما ما انسان را در بهترین صورت و نظام آفریدیم» (لقد خلقنا الانسان فى احسن تقویم).
«تقویم» به معنى درآوردن چیزى به صورت مناسب، و نظام معتدل و کیفیت شایسته است، و گستردگى مفهوم آن اشاره به این است که خداوند انسان را از هر نظر موزون و شایسته آفرید، هم از نظر جسمى، و هم از نظر روحى و عقلى، چرا که هرگونه استعدادى را در وجود او قرار داده، و او را براى پیمودن قوس صعودى بسیار عظیمى آماده ساخته، و با این که انسان «جرم صغیرى» است، «عالم کبیر» را در او جا داده و آنقدر شایستگیها به او بخشیده که لایق خلعت «و لقد کرمنا بنى آدم ما فرزندان آدم را کرامت و عظمت بخشیدیم» شده است.

(آیه 5)- ولى همین انسان با تمام این امتیازات اگر از مسیر حق منحرف گردد چنان سقوط مى‏کند که به «اسفل سافلین» کشیده مى‏شود، لذا در آیه مورد بحث، مى‏فرماید: «سپس او را به پایین‏ترین مرحله بازگرداندیم» (ثم رددناه اسفل سافلین).
چرا چنین نباشد در حالى که موجودى است مملوّ از استعدادهاى سرشار که اگر در طریق صلاح از آن استفاده کند بر بالاترین قله افتخار قرار مى‏گیرد، و اگر این همه هوش و استعداد را در طریق فساد به کار اندازد بزرگترین مفسده را مى‏آفریند و طبیعى است که به «اسفل سافلین» کشیده شود.

(آیه 6)- ولى در این آیه، مى‏افزاید: «مگر کسانى که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‏اند که براى آنها پاداشى تمام نشدنى است» (الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات فلهم اجر غیر ممنون).

(آیه 7)- در این آیه، این انسان ناسپاس و بى‏اعتنا به دلائل و نشانه‏هاى معاد را مخاطب ساخته، مى‏گوید: «پس چه چیز سبب مى‏شود که بعد از این همه (دلائل روشن) روز جزا را انکار مى‏کنى»؟! (فما یکذبک بعد بالدین).
ساختمان وجود تو از یکسو، و ساختمان این جهان پهناور از سوى دیگر، نشان مى‏دهد که زندگى چند روزه دنیا نمى‏تواند هدف نهائى آفرینش تو و این عالم بزرگ باشد.
اینها همه مقدمه‏اى است براى جهانى وسیعتر و کاملتر، و به تعبیر قرآن در آیه 62 سوره واقعه «نشئه اولى» خود خبر از «نشئه دیگرى» مى‏دهد، چرا انسان متذکر نمى‏شود.

(آیه 8)- و در آخرین آیه سوره، مى‏فرماید: «آیا خداوند بهترین حکم کنندگان و داوران نیست»؟! (ا لیس الله باحکم الحاکمین).
در حدیثى آمده است هنگامى که پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله سوره «و التین» را تلاوت مى‏فرمود وقتى به آیه «ا لیس الله باحکم الحاکمین» مى‏رسید، مى‏فرمود: «بلى و انا على ذلک من الشّاهدین آرى خداوند بهترین حکم کنندگان است و من بر این امر گواهم».

سوره علق،سوره نود و ششم قرآن میباشد.
این سوره در «مکّه» نازل شده و داراى 19 آیه است.‏
محتوا و فضیلت سوره:
مشهور در میان مفسران این است که این سوره نخستین سوره‏اى است که بر پیغمبر گرامى اسلام صلّى اللّه علیه و آله نازل شده، و محتواى آن نیز مؤید همین معنى است.
در آغاز به پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله دستور قرائت و تلاوت مى‏دهد و سپس از آفرینش این انسان با عظمت، از یک قطعه خون بى‏ارزش، سخن مى‏گوید.
در مرحله بعد از تکامل انسان در پرتو لطف و کرم پروردگار، و آشنائى او به علم و دانش و قلم بحث مى‏کند.
و در مرحله بعد، از انسانهاى ناسپاسى که على رغم این همه موهبت و اکرام الهى راه طغیان را پیش مى‏گیرند سخن به میان مى‏آورد.
و سرانجام به مجازات دردناک کسانى که مانع هدایت مردم و اعمال نیکند اشاره مى‏کند و سوره را با دستور سجده و تقرب به درگاه پروردگار پایان مى‏دهد.
در فضیلت تلاوت این سوره از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که فرمود:
«هر کس در روز یا شب سوره «اقرا باسم ربّک» را بخواند، و در همان شب یا روز بمیرد شهید از دنیا رفته است و خداوند او را شهید مبعوث مى‏کند و در صف شهیدان جاى مى‏دهد، و در قیامت همچون کسى است که با شمشیر در راه خدا همراه پیامبر خدا جهاد کرده است.».
این سوره به مناسبت تعبیرهاى مختلفى که در آغاز آن است به نام سوره «علق»، «اقرا»، «قلم» نامیده شده.

(آیه 1)-
شأن نزول:
در روایات آمده است که پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله به کوه «حرا» رفته بود جبرئیل آمد و گفت: اى محمّد بخوان! پیامبر صلّى اللّه علیه و آله فرمود: من قرائت کننده نیستم.
جبرئیل او را در آغوش گرفت و فشرد، و بار دیگر گفت: بخوان! پیامبر صلّى اللّه علیه و آله همان جواب را تکرار کرد، بار دوم نیز جبرئیل این کار را کرد، و همان جواب را شنید، و در سومین بار گفت: (اقرأ باسم ربک الذى خلق ...) (تا آخر آیات پنج گانه).
این سخن را گفت و از دیده پیامبر صلّى اللّه علیه و آله پنهان شد.
رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله که با دریافت نخستین اشعه وحى سخت خسته شده بود به سراغ خدیجه آمده، و فرمود: «زمّلونى و دثّرونى مرا بپوشانید و جامه‏اى بر من بیفکنید تا استراحت کنم».
«طبرسى» در «مجمع البیان» نیز نقل مى‏کند که: رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله به خدیجه فرمود: هنگامى که تنها مى‏شوم ندائى مى‏شنوم (و نگرانم!).
خدیجه عرض کرد: خداوند جز خیر درباره تو کارى نخواهد کرد، چرا که به خدا سوگند تو امانت را ادا مى‏کنى، صله رحم به جا مى‏آورى، در سخن گفتن راستگو هستى.
«خدیجه» مى‏گوید: بعد از این ماجرا ما به سراغ «ورقة بن نوفل» رفتیم (او از آگاهان عرب و عمو زاده خدیجه بود) رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله آنچه را دیده بود براى «ورقه» بیان کرد، ورقه گفت: هنگامى که آن منادى به سراغ تو مى‏آید دقت کن ببین چه مى‏شنوى؟ سپس براى من نقل کن .پیامبر صلّى اللّه علیه و آله در خلوتگاه خود این را شنید که مى‏گوید: اى محمّد بگو: بسم اللّه الرّحمن الرّحیم الحمد للّه ربّ العالمین- تا- و لا الضّالّین، و بگو: لا اله الّا اللّه، سپس حضرت به سراغ ورقه آمد و مطلب را براى او بازگو کرد.
«ورقه» گفت: بشارت بر تو، باز هم بشارت بر تو، من گواهى مى‏دهم تو همان هستى که «عیسى بن مریم» بشارت داده است! و تو شریعتى همچون «موسى» دارى تو پیامبر مرسلى، و به زودى بعد از این روز مأمور به جهاد مى‏شوى و اگر من آن روز را درک کنم در کنار تو جهاد خواهم کرد! هنگامى که «ورقه» از دنیا رفت رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: «من این روحانى را در بهشت (بهشت برزخى) دیدم در حالى که لباس حریر بر تن داشت، زیرا او به من ایمان آورد و مرا تصدیق کرد».
البته در بعضى از کلمات مفسرین، یا کتب تاریخ، مطالب ناموزونى درباره این فصل از زندگى پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله به چشم مى‏خورد که مسلما از احادیث مجعول و اسرائیلیات است.
به نظر مى‏رسد این گونه روایات ضعیف و رکیک، ساخته و پرداخته دشمنان اسلام است که خواسته‏اند هم اسلام را زیر سؤال برند و هم شخص پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله را.
تفسیر:
بخوان به نام پروردگارت! در نخستین آیه پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله را مخاطب ساخته، مى‏گوید: «بخوان به نام پروردگارت که (جهان را) آفرید» (اقرأ باسم ربک الذى خلق).
قابل توجه این که در اینجا قبل از هر چیز تکیه روى مسأله «ربوبیت» پروردگار شده است، و مى‏دانیم «رب» به معنى «مالک مصلح» است کسى که هم صاحب چیزى است و هم به اصلاح و تربیت آن مى‏پردازد.
سپس براى اثبات ربوبیت پروردگار روى مسأله خلقت و آفرینش جهان هستى تکیه شده، چرا که بهترین دلیل بر ربوبیت او خالقیت اوست، کسى عالم را تدبیر مى‏کند که آفریننده آن است.
این در حقیقت پاسخى است به مشرکان عرب که «خالقیت» خدا را پذیرفته بودند، اما ربوبیت و تدبیر را براى بتها قائل بودند! به علاوه ربوبیت خداوند و تدبیر او در نظام هستى بهترین دلیل بر اثبات ذات مقدّس اوست.

(آیه 2)- سپس از میان مخلوقات روى مهمترین پدیده جهان خلقت و گل سرسبد آفرینش یعنى «انسان» تکیه کرده، و آفرینش او را یادآور شده، مى‏فرماید:
«همان کس که انسان را از خون بسته‏اى خلق کرد» (خلق الانسان من علق).
از آنجا که نطفه بعد از گذراندن دوران نخستین در عالم جنین، به شکل قطعه خون بسته چسبنده‏اى در مى‏آید که در ظاهر بسیار کم ارزش است، مبدأ آفرینش انسان را در این آیه همین موجود ناچیز مى‏شمرد، تا قدرت نمائى عظیم پروردگار روشن شود که از موجودى چنان بى‏ارزش مخلوقى چنین پرارزش آفریده است.
بعضى نیز گفته‏اند: منظور از «علق» در اینجا «گل» آدم است که آن هم حالت چسبندگى داشت، بدیهى است خدائى که این مخلوق عجیب را از آن قطعه «گل چسبنده» به وجود آورد، شایسته هرگونه ستایش است.
گاه «علق» را به معنى موجود «صاحب علاقه» دانسته‏اند که اشاره‏اى است به روح اجتماعى انسان، و علقه آنها به یکدیگر که در حقیقت پایه اصلى تکامل بشر و پیشرفت تمدّنها را تشکیل مى‏دهد.
بعضى نیز «علق» را اشاره به «نطفه نر» (اسپرم) مى‏دانند که شباهت زیادى به «زالو» دارد، این موجود ذره بینى در آب نطفه شناور است، و به سوى «نطفه زن» در رحم پیش مى‏رود، و به آن مى‏چسبد، و از ترکیب آن دو، نطفه کامل انسان به وجود مى‏آید.
درست است که در آن زمان این گونه مسائل هنوز شناخته نشده بود، ولى قرآن مجید از طریق اعجاز علمى پرده از روى آن برداشته است.
از میان این تفسیرهاى چهارگانه تفسیر اول روشنتر به نظر مى‏رسد، هر چند جمع میان چهار تفسیر نیز مانعى ندارد.

(آیه 3)- بار دیگر براى تأکید مى‏افزاید: «بخوان که پروردگارت (از همه) بزرگوارتر است» (اقرأ و ربک الاکرم).تعبیر این آیه در حقیقت پاسخى است به گفتار پیامبر صلّى اللّه علیه و آله در جواب جبرئیل که گفت: من قرائت کننده نیستم، یعنى «از برکت پروردگار فوق العاده کریم و بزرگوار، تو توانائى بر قرائت و تلاوت دارى».

(آیه 4)- سپس به توصیف خداوندى که اکرم الاکرمین است پرداخته، مى‏فرماید: «همان کسى که به وسیله قلم تعلیم نمود» (الذى علم بالقلم).

(آیه 5)- «و به انسان آنچه را نمى‏دانست یاد داد» (علم الانسان ما لم یعلم).
در حقیقت این آیات نیز پاسخى است به همان گفتار پیامبر صلّى اللّه علیه و آله که فرمود «من قرائت کننده نیستم» یعنى همان خدائى که به وسیله قلم انسانها را تعلیم داد، و به انسان آنچه را نمى‏دانست آموخت، قادر است که به بنده‏اى درس نخوانده همچون تو نیز قرائت و تلاوت را بیاموزد.
جمله «الذى علم بالقلم» تاب دو معنى دارد، نخست این که: خداوند نوشتن و کتابت را به انسان آموخت و قدرت و توانائى این کار عظیم را که مبدأ تاریخ بشر، و سرچشمه تمام علوم و فنون و تمدّنهاست، در او ایجاد کرد.
دیگر این که: منظور این است که علوم و دانشها را از این طریق و با این وسیله به انسان آموخت.
و در هر حال تعبیرى است پر معنى که در آن لحظات حساس نخستین نزول وحى در این آیات بزرگ و پر معنى منعکس شده است.
پایه اسلام از همان آغاز بر علم و قلم گذارده شده، و بى‏جهت نیست که قومى چنان عقب مانده بقدرى در علوم و دانشها پیش رفتند که علم و دانش را- به اعتراف دوست و دشمن- به همه جهان صادر کردند، و به اعتراف مورخان معروف اروپا این نور علم و دانش مسلمین بود که بر صفحه اروپاى تاریک قرون وسطى تابید، و آنها را وارد عصر تمدن ساخت.
چقدر نازیباست ملّتى این چنین، و آئینى آن چنان، در میدان علم و دانش عقب بمانند و نیازمند دیگران و حتى وابسته به آنها شوند.

(آیه 6)- در تعقیب آیات گذشته- که در آن اشاره به نعمتهاى مادى و معنوى پروردگار نسبت به انسان شده بود، و لازمه یک چنین نعمت گسترده‏اى سپاسگزارى انسان تسلیم او در برابر خداوند است- در این آیه مى‏فرماید: «چنین نیست (که نعمتهاى الهى روح شکرگزارى را همیشه در او زنده کند، بلکه) به یقین انسان طغیان مى‏کند» (کلا ان الانسان لیطغى).

(آیه 7)- «به خاطر این که خود را بى‏نیاز ببیند» (ان رآه استغنى).
این طبیعت غالب انسانهاست، طبیعت کسانى که در مکتب عقل و وحى پرورش نیافته‏اند که وقتى به غلط خود را مستغنى مى‏پندارند، شروع به سرکشى و طغیان مى‏کنند. نه خدا را بنده‏اند، نه احکام او را به رسمیت مى‏شناسند، نه به نداى وجدان گوش فرا مى‏دهند، و نه حق و عدالت را رعایت مى‏کنند.
به هرحال چنین به نظر مى‏رسد که هدف آیه این است که پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله انتظار نداشته باشد مردم به زودى دعوتش را پذیرا شوند، بلکه باید خود را براى انکار و مخالفت مستکبران طغیانگر، آماده سازد، و بداند راهى پرفراز و نشیب در پیش روى اوست.

(آیه 8)- سپس این طاغیان مستکبر را مورد تهدید قرار داده، مى‏فرماید:
«و به یقین بازگشت (همه) به سوى پروردگار تو است» (ان الى ربک الرجعى).
و اوست که طغیانگران را به کیفر اعمالشان مى‏رساند.
و همان گونه که بازگشت همه چیز به سوى اوست، و همه مى‏میرند «و میراث آسمان و زمین براى ذات پاک او مى‏ماند» (آل عمران/ 180).
در آغاز نیز همه چیز از ناحیه او بوده، و جاى این نیست که انسان خود را بى‏نیاز بشمرد و مغرور گردد، و طغیان کند.

(آیه 9)- سپس به قسمتى از کارهاى طغیانگران مغرور، ممانعت آنها از سلوک راه حق و پیمودن طریق هدایت و تقوا پرداخته، مى‏افزاید: «به من خبر ده آیا کسى که نهى مى‏کند» (ا رایت الذى ینهى).

(آیه 10)- «بنده‏اى را به هنگامى که نماز مى‏خواند» آیا مستحق عذاب الهى نیست؟ (عبدا اذا صلى).
در احادیث آمده است: «ابوجهل» از اطرافیان خود سؤال کرد: آیا محمّد در میان شما نیز (براى سجده) صورت به خاک مى‏گذارد؟
گفتند: آرى! گفت: سوگند به آنچه ما به آن سوگند یاد مى‏کنیم، اگر او را در چنین حالى ببینم با پاى خود گردن او را له مى‏کنم! به او گفتند: ببین، او در آنجا مشغول نماز خواندن است! ابو جهل حرکت کرد تا گردن پیامبر صلّى اللّه علیه و آله را زیر پاى خود بفشارد، ولى هنگامى که نزدیک آمد عقب نشینى کرده و با دستش گوئى چیزى را از خود دور مى‏کرد! به او گفتند: این چه وضعى است که در تو مى‏بینیم؟
گفت: ناگهان میان خودم و او خندقى از آتش دیدم و منظره‏اى وحشتناک و همچنین بال و پرهائى مشاهده کردم! در اینجا پیغمبر خدا صلّى اللّه علیه و آله فرمود: «قسم به کسى که جانم در دست اوست اگر به من نزدیک شده بود فرشتگان خدا بدن او را قطعه قطعه مى‏کردند و عضو عضو او را مى‏ربودند»!- اینجا بود که آیات فوق نازل شد.

(آیه 11)- در این آیه براى تأکید بیشتر، مى‏افزاید: «به من خبر ده اگر این بنده (نمازگزار) به راه هدایت باشد» (ا رایت ان کان على الهدى).

(آیه 12)- «یا مردم را به تقوا فرمان دهد» (او امر بالتقوى).
آیا نهى کردن او سزاوار است؟ و آیا مجازات چنین کسى جز آتش دوزخ مى‏تواند باشد؟!

(آیه 13)- «به من خبر ده اگر (این طغیانگر که رهروان راه حق را از نماز و هدایت و تقوا باز مى‏دارد) حق را انکار کند و به آن پشت نماید» آیا مستحق مجازات الهى نیست؟ (ا رایت ان کذب و تولى).

(آیه 14)- «آیا او ندانست که خداوند (همه اعمالش را) مى‏بیند» و همه را براى حساب و جزا ثبت و ضبط مى‏کند؟ (ا لم یعلم بان الله یرى).

(آیه 15)- به دنبال بحثى که در آیات گذشته پیرامون طغیانگران کافر و مزاحمت آنها نسبت به پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله و نمازگزاران آمده بود، در اینجا آنها را زیر رگبار شدیدترین تهدیدها گرفته، مى‏فرماید: «چنان نیست» که او مى‏پندارد (کلا).
گمان مى‏کند مى‏تواند پا بر گردن پیغمبر به هنگام سجده بگذارد و او را از این برنامه الهى باز دارد.
 «اگر دست (از این جهل و غرور خود) بر ندارد ناصیه‏اش [- موى پیش سرش‏] را گرفته» و با ذلّت و خوارى به سوى عذاب مى‏کشانیم (لئن لم ینته لنسفعا بالناصیة).

(آیه 16)- «همان ناصیه دروغگوى خطاکار را»! (ناصیة کاذبة خاطئة).
در روایتى مى‏خوانیم: هنگامى که سوره «الرحمن» نازل شد پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله به یارانش فرمود: چه کسى از شما این سوره را بر رؤساى قریش مى‏خواند؟
حاضران در پاسخ کمى سکوت کردند، چرا که از آزار سران قریش بیمناک بودند.
«عبد اللّه بن مسعود» برخاست و گفت: اى رسول خدا! من این کار را مى‏کنم ...
ابن مسعود که جثه‏اى کوچک داشت و از نظر جسمانى ضعیف بود برخاست و نزد سران قریش آمد، آنها را در گرد کعبه جمع دید، تلاوت سوره الرحمن را آغاز کرد.
«ابوجهل» برخاست و چنان سیلى به صورت او زد که گوش او پاره شد، و خون جارى گشت! ابن مسعود گریان به خدمت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله آمد، هنگامى که چشم پیامبر صلّى اللّه علیه و آله بر او افتاد، ناراحت شد، ناگهان جبرئیل نازل شد در حالى که خندان و مسرور بود.
فرمود: اى جبرئیل چرا مى‏خندى در حالى که ابن مسعود گریان است؟
عرض کرد: به زودى دلیل آن را خواهى دانست.
این ماجرا گذشت، هنگامى که مسلمانان روز جنگ بدر پیروز شدند ابن مسعود در میان کشته‏هاى مشرکان گردش مى‏کرد، چشمش به ابو جهل افتاد، در حالى که آخرین نفسهاى خود را مى‏کشید، ابن مسعود روى سینه او قرار گرفت هنگامى که چشمش به او افتاد، گفت: اى چوپان ناچیز! بر جایگاه بلندى قرار گرفته‏اى! ابن مسعود گفت: «الاسلام یعلو و لا یعلى علیه اسلام برترى مى‏گیرد و چیزى بر اسلام برترى نخواهد گرفت».
ابوجهل به او گفت: به دوستت محمّد بگو: احدى در زندگى در نظر من از او مبغوضتر نبود و حتى در حال مرگم! هنگامى که این سخن به گوش پیغمبر صلّى اللّه علیه و آله رسید فرمود: فرعون زمان من، از فرعون موسى بدتر بود، چرا که او در واپسین لحظات عمر گفت: من ایمان آوردم، ولى این طغیانش بیشتر شد! سپس ابوجهل رو به ابن مسعود کرد و گفت: سر مرا با این شمشیر قطع کن که تیزتر است، هنگامى که ابن مسعود سرش را جدا کرد نمى‏توانست آن را بردارد و به خدمت رسول خدا آورد- موى پیش سر او را گرفت و روى زمین کشید و خدمت پیامبر آورد، و مضمون آیه در این دنیا نیز تحقق یافت.

(آیه 17)- در روایتى از ابن عباس آمده است: روزى ابوجهل نزد رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله آمد در حالى که حضرت نزدیک مقام ابراهیم مشغول نماز بود، صدا زد مگر من تو را از این کار نهى نکردم؟
حضرت صلّى اللّه علیه و آله بر او بانگ زد و او را از خود راند.
ابو جهل گفت: اى محمّد! بر من بانگ مى‏زنى، و مرا مى‏رانى؟ تو نمى‏دانى قوم و عشیره من در این سرزمین از همه بیشتر است.
در اینجا آیه مورد بحث نازل شد: «سپس هر که را مى‏خواهد صدا بزند» تا یاریش کند (فلیدع نادیه).

(آیه 18)- «ما هم به زودى مأموران دوزخ را صدا مى‏زنیم» تا او را به دوزخ افکنند (سندع الزبانیة).
تا معلوم شود که از این غافل بى‏خبر کارى ساخته نیست، و در چنگال مأموران عذاب همچون پر کاهى در وسط یک طوفان سهمگین است!

(آیه 19)-{این آیه سجده واجب دارد}-در آخرین آیه این سوره که آیه سجده است، مى‏فرماید: «چنان نیست» که آن طغیانگر مى‏پندارد و اصرار بر ترک سجده تو دارد (کلا).
«هرگز او را اطاعت مکن و سجده نما و (به خدا) تقرّب جوى» (لا تطعه و اسجد و اقترب)
ابوجهل‏ها کوچکتر از آنند که بتوانند مانع سجده تو شوند، و یا در راه پیشرفت آئینت سنگ بیندازند و مانع ایجاد کنند، تو با توکل بر پروردگار و نیایش و عبادت و سجده، در این مسیر گام بردار و هر روز به خداى خود نزدیک و نزدیکتر شو.
ضمنا از این آیه به خوبى استفاده مى‏شود که «سجده» باعث قرب انسان در درگاه خداست، و لذا در حدیثى از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله مى‏خوانیم که فرمود: «نزدیکترین حالت بنده به خداوند زمانى است که در سجده باشد».
البته مى‏دانیم طبق روایات اهل بیت عصمت علیهم السّلام چهار سجده واجب در قرآن داریم «الم سجده» و «فصلت» و «النجم» و در اینجا (سوره علق) و بقیه سجده‏هاى قرآن مستحب است.

596 . صفحه 596

سیزدهم مرداد :

نفیسه :

(آیه 15)- آیه قبل  انسانها را از آتش جهنم انذار میکند، این آیه  سپس به گروهى که وارد این آتش برافروخته و سوزان مى‏شوند اشاره کرده، مى‏فرماید: «کسى جز بدبخت‏ترین مردم وارد آن نمى‏شود» (لا یصلاها الا الاشقى).

(آیه 16)- و در توصیف اشقى مى‏فرماید: «همان کسى که (آیات خدا را) تکذیب کرد و به آن پشت نمود» (الذى کذب و تولى). بنابراین، معیار خوشبختى و بدبختى همان کفر و ایمان است با پیامدهاى عملى که این دو دارد و به راستى کسى که آن همه نشانه‏هاى هدایت و امکانات براى ایمان و تقوا را نادیده بگیرد مصداق روشن «اشقى» و بدبخت‏ترین مردم است.

(آیه 17)- سپس سخن از گروهى مى‏گوید که از این آتش شعله‏ور سوزان برکنارند، مى‏فرماید: «به زودى با تقواترین مردم از آن (آتش سوزان) دور داشته مى‏شود» (و سیجنبها الاتقى).

(آیه 18)- «همان کسى که مال خود را (در راه خدا) مى‏بخشد تا پاک شود» (الذى یؤتى ماله یتزکى).
تعبیر به «یتزکّى» در حقیقت اشاره به قصد قربت و نیت خالص است خواه این جمله به معنى کسب نمو معنوى و روحانى باشد، یا به دست آوردن پاکى اموال، چون «تزکیه» هم به معنى «نمو دادن» آمده و هم «پاک کردن».

(آیه 19)- سپس براى تأکید بر مسأله خلوص نیت آنها در انفاقهایى که دارند، مى‏افزاید: «و هیچ کس را نزد او حق نعمتى نیست تا بخواهد (به این وسیله) او را جزا دهد» (و ما لاحد عنده من نعمة تجزى).

(آیه 20)- «بلکه تنها هدفش جلب رضاى پروردگار بزرگ اوست» (الا ابتغاء وجه ربه الاعلى).
یعنى انفاق مؤمنان پرهیزکار به دیگران نه از روى ریاست، و نه به خاطر جوابگوئى خدمات سابق آنها، بلکه انگیزه آن تنها و تنها جلب رضاى خداوند است، و همین است که به آن انفاقها ارزش فوق العاده‏اى مى‏دهد.

(آیه 21)- و سرانجام در آخرین آیه این سوره به ذکر پاداش عظیم و بى‏نظیر این گروه پرداخته، و در یک جمله کوتاه، مى‏گوید: «و به زودى راضى و خشنود مى‏شود» (و لسوف یرضى).
آرى! همان گونه که او براى رضاى خدا کار مى‏کرد خدا نیز او را راضى مى‏سازد، رضایتى گسترده و نامحدود که تمام نعمتها در آن جمع است.

سوره ضحى ،نود و سومین سوره است.
این سوره در «مکّه» نازل شده و 11 آیه دارد.
محتوا و فضیلت سوره:
طبق بعضى از روایات وقتى پیامبر صلّى اللّه علیه و آله بر اثر تأخیر و انقطاع موقت وحى ناراحت بود، و زبان دشمنان نیز باز شده بود، این سوره نازل شد و همچون باران رحمتى بر قلب پاک پیامبر صلّى اللّه علیه و آله نشست.
این سوره با دو سوگند آغاز مى‏شود، سپس به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله بشارت مى‏دهد که خدا هرگز تو را رها نساخته است.
بعد به او نوید مى‏دهد که خداوند آنقدر به او عطا مى‏کند که خشنود شود.
و در آخرین مرحله، گذشته زندگانى پیامبر صلّى اللّه علیه و آله را در نظر او مجسّم مى‏سازد که خداوند چگونه او را همیشه مشمول انواع رحمت خود قرار داده، و در سخت‏ترین لحظات زندگى حمایتش نموده است.
و لذا در آخرین آیات به او دستور مى‏دهد که (به شکرانه این نعمتهاى بزرگ الهى) با یتیمان و مستمندان مهربانى کند و نعمت خدا را بازگو نماید.
در فضیلت این سوره همین بس که در حدیثى از پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله نقل شده است: «هرکس آن را تلاوت کند از کسانى خواهد بود که خدا از آنها راضى مى‏شود و شایسته است که محمد صلّى اللّه علیه و آله براى او شفاعت کند و به عدد هر یتیم و مسکین سؤال کننده ده حسنه براى او خواهد بود».
و این همه فضیلت از آن کسى است که آن را بخواند و در عمل پیاده کند.قابل توجه این که مطابق روایات متعددى، این سوره و سوره آینده (الم نشرح) یک سوره است، و لذا براى این که در هر رکعت بعد از سوره حمد باید یک سوره کامل خوانده شود این دو سوره را باید با هم خواند.

(آیه 1)-شأن نزول این سوره «ابن عباس» مى‏گوید: پانزده روز گذشت، و وحى بر پیامبر صلّى اللّه علیه و آله نازل نشد، مشرکان گفتند: پروردگار محمد، او را رها کرده، و دشمن داشته، اگر راست مى‏گوید مأموریت او از سوى خداست، باید وحى بطور مرتب بر او نازل مى‏شد.
در اینجا سوره مورد بحث نازل گشت- و به سخنان آنها پاسخ گفت.
قابل توجه این که طبق حدیثى وقتى این سوره نازل شد پیامبر صلّى اللّه علیه و آله به جبرئیل فرمود: دیر کردى در حالى که سخت به تو مشتاق بودم.
جبرئیل گفت: «من به تو مشتاقتر بودم، ولى من بنده مأمورم و جز به فرمان پروردگار نازل نمى‏شوم»!
تفسیر:
در آغاز این سوره نیز با دو سوگند رو برو مى‏شویم: سوگند به «نور» و «ظلمت» مى‏فرماید: «قسم به روز در آن هنگام که آفتاب برآید» و همه جا را فرا گیرد (و الضحى).

(آیه 2)- «و سوگند به شب در آن هنگام که آرام گیرد» و همه جا را در آرامش فرو برد (و اللیل اذا سجى).
«ضحى» از ماده «سجو» به معنى اوائل روز است آن موقعى که خورشید در آسمان بالا بیاید و نور آن بر همه جا مسلط شود، و این در حقیقت بهترین موقع روز است.
«سجى» از ماده «سجو» در اصل به معنى «سکون و آرامش» است، و آنچه در شب مهم است همان آرامشى است که بر آن حکمفرماست، و طبعا اعصاب و روح انسان را در آرامش فرو مى‏برد، و براى تلاش و کوشش فردا و فرداها آماده مى‏سازد، و از این نظر نعمت بسیار مهمى است که شایسته است سوگند به آن یاد شود.
میان این دو قسم و محتواى آیه شباهت و رابطه نزدیکى وجود دارد، روز همچون نزول نور وحى بر قلب پاک پیامبر صلّى اللّه علیه و آله است و شب همچون انقطاع موقت وحى که آن نیز در بعضى از مقاطع لازم است.

(آیه 3)- و به دنبال این دو سوگند بزرگ به نتیجه و جواب قسم پرداخته، مى‏فرماید: «خداوند هرگز تو را وانگذاشته و مورد خشم قرار نداده است» (ما ودعک ربک و ما قلى).
این تعبیر دلدارى و تسلّى خاطرى است براى شخص پیامبر صلّى اللّه علیه و آله که بداند اگر گاهى در نزول وحى تأخیر افتد روى مصالحى است که خدا مى‏داند، و هرگز دلیل بر آن نیست که طبق گفته دشمنان خداوند نسبت به او خشمگین شده باشد یا بخواهد او را ترک گوید، او همیشه مشمول لطف و عنایات خاصّه خدا، و همواره در کنف حمایت ویژه اوست.

(آیه 4)- سپس اضافه مى‏کند: «و مسلما آخرت براى تو از دنیا بهتر است» (و للآخرة خیر لک من الاولى).
تو در این جهان مشمول الطاف او هستى، و در آخرت بیشتر و بهتر، نه در کوتاه مدت مورد غضب پروردگار خواهى بود، و نه در دراز مدت، کوتاه سخن این که تو همیشه عزیزى، در دنیا عزیز و در آخرت عزیزتر.

(آیه 5)- آنقدر به تو مى‏بخشد که خشنود شوى! در این آیه برترین نوید را به پیامبر داده، مى‏افزاید: «و به زودى پروردگارت آنقدر به تو عطا خواهد کرد که خشنود شوى» (و لسوف یعطیک ربک فترضى).
این بالاترین اکرام و احترام پروردگار نسبت به بنده خاصّش محمد صلّى اللّه علیه و آله است که مى‏فرماید: آنقدر به تو مى‏بخشیم که راضى شوى، در دنیا بر دشمنان پیروز خواهى شد و آیین تو جهان‏گیر خواهد گشت، و در آخرت نیز مشمول بزرگتر مواهب خواهى بود.
بدون شک پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله به عنوان خاتم انبیا و رهبر عالم بشریت خشنودیش تنها در نجات خویش نیست، بلکه آن زمان راضى و خشنود مى‏شود که شفاعتش در باره امتش نیز پذیرفته شود.
لذا در حدیثى از امام باقر علیه السّلام از پدرش امام زین العابدین علیه السّلام از عمویش «محمّد بن حنفیه» از پدرش امیرمؤمنان علیه السّلام مى‏خوانیم: رسول اللّه فرمود: «روز قیامت من در موقف شفاعت مى‏ایستم، و آنقدر گنهکاران را شفاعت کنم که خداوند گوید:
أ رضیت یا محمّد؟ «آیا راضى شدى اى محمّد؟
من مى‏گویم: رضیت، رضیت راضى شدم، راضى شدم»! سپس امیرمؤمنان على علیه السّلام رو به جمعى از اهل کوفه کرده و افزود: «شما معتقدید امید بخش‏ترین آیات قرآن آیه «قل یا عبادى الذین اسرفوا على انفسهم لا تقنطوا من رحمة الله اى کسانى که نسبت به خود زیاده‏روى کرده‏اید از رحمت خدا نومید نشوید» است.
گفتند: آرى! ما چنین مى‏گوییم.
فرمود: «ولى ما اهل بیت مى‏گوییم امید بخش‏ترین آیات قرآن آیه «و لسوف یعطیک ربک فترضى» است»! ناگفته پیداست که شفاعت پیامبر صلّى اللّه علیه و آله شرائطى دارد، نه او براى هر کس شفاعت مى‏کند، و نه هر گنهکارى مى‏تواند چنین انتظاری را داشته باشد.

(آیه 6)- به شکرانه این همه نعمت که خدا به تو داده ...!
چنانکه گفتیم هدف این سوره تسلّى و دلدارى پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله و بیان الطاف الهى نسبت به آن حضرت است، لذا در ادامه آیات گذشته که از این معنى سخن مى‏گفت، در اینجا نخست به ذکر سه موهبت از مواهب خاص الهى به پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله پرداخته، و سپس سه دستور مهم در همین رابطه به او مى‏دهد.
مى‏فرماید: «آیا او (خداوند) تو را یتیم نیافت و پناه داد» (ا لم یجدک یتیما فآوى).
در شکم مادر بودى که پدرت عبد اللّه از دنیا رفت، تو را در آغوش جدّت «عبد المطلب» (سید مکّه) پرورش دادم.
شش ساله بودى که مادرت از دنیا رفت، و از این نظر نیز تنها شدى، اما عشق و محبت تو را در قلب «عبدالمطلب» افزون ساختم.
هشت ساله بودى که جدّت «عبدالمطلب» از دنیا رفت عمویت «ابوطالب» را به خدمت و حمایتت گماشتم، تا تو را همچون جان شیرین در بر گیرد و محافظت کند.
آرى تو یتیم بودى و من به تو پناه دادم.

(آیه 7)- بعد به ذکر نعمت دوم پرداخته، مى‏فرماید: «و تو را گمشده یافت و هدایت کرد» (و وجدک ضالا فهدى).
آرى! تو هرگز از نبوت و رسالت آگاه نبودى، و ما این نور را در قلب تو افکندیم که به وسیله آن انسانها را هدایت کنى! چنانکه در جاى دیگر مى‏فرماید: «تو نه کتاب را مى‏دانستى و نه ایمان را (از محتواى قرآن و اسلام قبل از نزول وحى آگاه نبودى) ولى ما آن را نورى قرار دادیم که به وسیله آن هر کس از بندگانمان را بخواهیم هدایت مى‏کنیم» (شورى/ 52).
بنابراین منظور از «ضلالت» در اینجا نفى ایمان و توحید و پاکى و تقوا نیست، بلکه نفى آگاهى از اسرار نبوت، و قوانین اسلام، و عدم آشنائى با این حقایق بود، ولى بعد از بعثت به کمک پروردگار بر همه این امور واقف شد و هدایت یافت.

(آیه 8)- بعد به بیان سومین نعمت پرداخته، مى‏فرماید: «و تو را فقیر یافت و بى‏نیاز کرد» (و وجدک عائلا فاغنى).
توجه «خدیجه» آن زن مخلص با وفا را به سوى تو جلب نمود تا ثروت سرشارش را در اختیار تو و اهداف بزرگت قرار دهد، و بعد از ظهور اسلام غنائم فراوانى در جنگها نصیب تو کرد آن گونه که براى رسیدن به اهداف بزرگت بى‏نیاز شدى.

(آیه 9)- سپس به عنوان نتیجه‏گیرى از آیات قبل، سه دستور پر اهمیت به پیغمبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله مى‏دهد که هر چند مخاطب در آن شخص رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله است ولى مسلما همگان را شامل مى‏شود.
نخست مى‏فرماید: «حال که چنین است یتیم را تحقیر مکن» (فاما الیتیم فلا تقهر).
تو هم خود یتیم بودى و رنج یتیمى را کشیده‏اى، اکنون از دل و جان مراقب یتیمان باش و روح تشنه آنها را با محبتت سیراب کن.
این نشان مى‏دهد که در مورد یتیمان مسأله اطعام و انفاق گرچه مهم است، ولى از آن مهمتر دلجوئى و نوازش و رفع کمبودهاى عاطفى است، و لذا در حدیث معروفى مى‏خوانیم که «رسول اللّه» صلّى اللّه علیه و آله فرمود: «هر کس به عنوان نوازش دست بر سر یتیمى کشد به تعداد هر موئى که دست او از آن مى‏گذرد در روز قیامت نورى خواهد داشت».

(آیه 10)- و در این آیه به دومین دستور پرداخته، مى‏فرماید: «و سؤال کننده را از خود مران» (و اما السائل فلا تنهر).
در این که منظور از «سائل» در اینجا چه کسى است؟ چند تفسیر وجود دارد:
نخست این که منظور کسانى است که سؤالاتى در مسائل علمى و اعتقادى و دینى دارند.
دیگر این که: منظور کسانى است که داراى فقر مادى هستند، و به سراغ تو مى‏آیند، باید آنچه در توان دارى به کار گیرى، و آنها را مأیوس نکنى، و از خود مرانى.
سوم این که: هم ناظر به فقر علمى است و هم فقر مادى، دستور مى‏دهد که به تقاضاى سائلان در هر قسمت پاسخ مثبت ده، این معنى هم تناسب با هدایت الهى نسبت به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله دارد و هم سرپرستى از او در زمانى که یتیم بود.

(آیه 11)- و سرانجام در سومین و آخرین دستور، مى‏فرماید: «و نعمتهاى پروردگارت را بازگو کن» (و اما بنعمة ربک فحدث).
بازگو کردن نعمت، گاه با زبان است و تعبیراتى که حاکى از نهایت شکر و سپاس باشد، نه غرور و برترى‏جوئى، و گاه با عمل است به این ترتیب که از آن در راه خدا انفاق و بخشش کند، بخششى که نشان دهد خداوند نعمت فراوانى به او عطا کرده است.
البته واژه «نعمت» تمام نعمتهاى معنوى و مادى را شامل مى‏شود.
لذا در حدیثى از امام صادق علیه السّلام مى‏خوانیم که فرمود: معنى آیه چنین است:
«آنچه را خدا به تو بخشیده و برترى داده و روزى عطا فرموده و نیکى به تو کرده و هدایت نموده همه را بازگو کن».

سوره انشراح ،سوره نود و چهارم قرآن است.
این سوره در «مکّه» نازل شده و داراى 8 آیه میباشد.‏
محتوا و فضیلت سوره:
معروف است که این سوره بعد از سوره «و الضحى» نازل شده و محتواى آن نیز همین مطلب را تأیید مى‏کند چرا که در این سوره باز قسمتى از مواهب الهى بر پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله شمرده شده است در واقع سه نوع موهبت بزرگ در سوره و الضّحى آمده بود و سه موهبت بزرگ در سوره الم نشرح آمده است مواهب گذشته بعضى مادى و بعضى معنوى بود اما مواهب سه گانه این سوره همه جنبه معنوى دارد و عمدتا این سوره بر سه محور دور مى‏زند.
یکى بیان همین نعمتهاى سه گانه و دیگر بشارت به پیامبر از نظر برطرف شدن مشکلات دعوت او در آینده و دیگر توجه به خداوند یگانه و تحریص و ترغیب به عبادت و نیایش.
و به همین دلیل در روایات اهل بیت علیهم السّلام چنانکه قبلا هم اشاره کرده‏ایم این دو به منزله یک سوره شمرده شده است و لذا در قرائت نماز براى این که یک سوره کامل خوانده شود هر دو را با هم مى‏خوانند.
در فضیلت تلاوت این سوره در حدیثى از پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله مى‏خوانیم که فرمود: «هر کس این سوره را بخواند پاداش کسى را دارد که محمّد صلّى اللّه علیه و آله را غمگین دیده و اندوه را از قلب او زدوده است».

(آیه 1)- ما تو را مشمول انواع نعمتها ساختیم! لحن آیات آمیخته با لطف و محبت فوق العاده پروردگار و تسلّى و دلدارى پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله است.
در نخستین آیه به مهمترین موهبت الهى اشاره کرده، مى‏فرماید: «آیا ما سینه تو را گشاده نساختیم» (ا لم نشرح لک صدرک).
منظور از «شرح صدر» در اینجا گسترش روح و فکر پیامبر به وسیله نور الهى و سکینه و آرامش خداداد مى‏باشد، این توسعه مى‏تواند مفهوم وسیعى داشته باشد که هم وسعت علمى پیامبر را از طریق وحى و رسالت شامل گردد و هم بسط و گسترش تحمل و استقامت او در برابر لجاجتها و کارشکنیهاى دشمنان و مخالفان.
و لذا در حدیثى آمده است که پیامبر مى‏فرماید: «من تقاضائى از پروردگارم کردم و دوست مى‏داشتم این تقاضا را نمى‏کردم، عرض کردم: خداوندا! پیامبران قبل از من بعضى جریان باد را در اختیارشان قرار دادى، و بعضى مردگان را زنده مى‏کردند!» خداوند به من فرمود: آیا تو یتیم نبودى پناهت دادم؟
گفتم: آرى! فرمود: آیا گمشده نبودى هدایتت کردم؟
عرض کردم: آرى، اى پروردگار! فرمود: آیا سینه تو را گشاده، و پشتت را سبکبار نکردم؟
عرض کردم: آرى اى پروردگار!».
این نشان مى‏دهد که نعمت «شرح صدر» ما فوق معجزات انبیاست، و به راستى اگر کسى حالات پیامبر صلّى اللّه علیه و آله را دقیقا مطالعه کند و میزان شرح صدر او را در حوادث سخت و پیچیده دوران عمرش بنگرد یقین مى‏کند که این از طریق عادى ممکن نیست، بلکه یک تأیید الهى و ربانى است.
و به خاطر همین «شرح صدر» بود که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله به عالیترین وجهى مشکلات رسالت را پشت سر گذاشت، و وظائف خود را در این طریق به خوبی انجام داد.

(آیه 2)- سپس به ذکر موهبت دیگرى از مواهب عظیم خود به پیامبر صلّى اللّه علیه و آله پرداخته، مى‏افزاید: «و (آیا) بار سنگین را از تو برنداشتیم»!؟ (و وضعنا عنک وزرک).

(آیه 3)- «همان بارى که سخت بر پشت تو سنگینى مى‏کرد» (الذى انقض ظهرک).
این کدام بار بود که خداوند از پشت پیامبرش برداشت؟
قرائن آیات به خوبى نشان مى‏دهد که منظور همان مشکلات رسالت و نبوت، و دعوت به سوى توحید و یکتاپرستى، و برچیدن آثار فساد از آن محیط بسیار آلوده بوده است، نه تنها پیغمبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله که همه پیغمبران در آغاز دعوت با چنین مشکلات عظیمى رو برو بودند، و تنها با امدادهاى الهى بر آنها پیروز مى‏شدند، منتها شرائط محیط و زمان پیغمبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله از جهاتى سخت‏تر و سنگین‏تر بود.

(آیه 4)- و در بیان سومین موهبت، مى‏فرماید: «و آوازه تو را بلند ساختیم» (و رفعنا لک ذکرک).
نام تو همراه اسلام و نام قرآن همه جا پیچید، و از آن بهتر این که نام تو در کنار نام اللّه هر صبح و شام بر فراز مأذنه‏ها و هنگام اذان برده مى‏شود، و شهادت به رسالت تو، در کنار شهادت به توحید و یگانگى خداوند نشان اسلام، و دلیل پذیرش این آیین پاک است.
در حدیثى از پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله در تفسیر این آیه مى‏خوانیم که فرمود: جبرئیل به من گفت: خداوند متعال مى‏گوید: هنگامى که نام من برده مى‏شود نام تو نیز همراه من ذکر مى‏شود- و در عظمت مقام تو همین بس.

(آیه 5)- در این آیه، به پیامبرش مهمترین بشارت را مى‏دهد و انوار امید را بر قلب پاکش مى‏پاشد، مى‏فرماید: «به یقین با (هر) سختى آسانى است» (فان مع العسر یسرا).

(آیه 6)- باز تأکید مى‏کند: «مسلّما با هر سختى آسانى است» (ان مع العسر یسرا).غم مخور مشکلات و سختیها به این صورت باقى نمى‏ماند، کارشکنیهاى دشمنان براى همیشه ادامه نخواهد یافت، و محرومیتهاى مادى و مشکلات اقتصادى و فقر مسلمین به همین صورت ادامه نمى‏یابد.
قابل ذکر است که، این دو آیه به صورتى مطرح شده که اختصاص به شخص پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله و زمان آن حضرت ندارد، بلکه به صورت یک قاعده کلى و به عنوان تعلیلى بر مباحث سابق مطرح است، و به همه انسانهاى مؤمن مخلص و تلاشگر نوید مى‏دهد که همیشه در کنار سختیها آسانیهاست.
در حدیثى آمده است که پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله فرمود: «بدان که با سختیها آسانى است، و با صبر پیروزى و با غم و اندوه خوشحالى و گشایش است».
صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند بر اثر صبر نوبت ظفر آید.

(آیه 7)- سپس در این آیه، مى‏فرماید: «پس هنگامى که از کار مهمى فارغ مى‏شوى به مهم دیگرى پرداز» (فاذا فرغت فانصب).
هرگز بیکار نمان، تلاش و کوشش را کنار مگذار، پیوسته مشغول مجاهده باش و پایان مهمى را آغاز مهم دیگر قرار ده.

(آیه 8)- و در تمام این احوال به خدا تکیه کن «و به سوى پروردگارت توجه کن» (و الى ربک فارغب). رضایت او را بطلب، و خشنودى او را جستجو کن، و به سوى قرب جوارش بشتاب.
مطابق آنچه گفته شد آیه مفهوم گسترده‏اى دارد که فراغت از هر مهمى، و پرداختن به مهم دیگر را شامل مى‏شود، و جهت‏گیرى تمام تلاشها را به سوى پروردگار توصیه مى‏کند.
به هرحال مجموعه این سوره بیانگر عنایت خاص الهى به پیغمبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله و تسلى او در برابر مشکلات، و وعده نصرت و تأیید او در برابر مشکلات و فراز و نشیبهاى راه رسالت است. و در عین حال مجموعه‏اى است امید بخش سازنده و حیات آفرین براى همه انسانها و همه رهروان راه حق.